Greek
Είστε εδώ Αρχική » Μελοποιία » Οἱ θέσεις τοῦ συντόμου στιχηραρικοῦ μέλους μὲ ἄξονα τὸ ἔργο Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου

Οἱ θέσεις τοῦ συντόμου στιχηραρικοῦ μέλους μὲ ἄξονα τὸ ἔργο Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου

Κωνσταντίνου Φωτοπούλου


Εισήγηση στο Ε΄ Διεθνές Μουσικολογικό Συνέδριο του Ιδρύματος Βυζαντινής Μουσικολογίας  (15 Δεκεμβρίου 2012)

Σε μια πιο συστηματική έρευνα του τρόπου μελοποϊίας αλλά και της κωδικοποίησης των θέσεων του συντόμου στιχηραρίου, με οδήγησε, ήδη από το 2004, η ανάγκη μελοποίησης ύμνων σλαβικής γλώσσας σε βυζαντινή μουσική και η διδασκαλία του τρόπου μελοποϊίας στους Ρώσους μαθητές μου. Δυστυχώς, αν και υπάρχουν βιβλία βυζαντινής μουσικής σε αρκετές γλώσσες, κατά κανόνα βρίθουν λαθών. Μια απλή παράθεση και φωτογραφική χρήση των παλαιών θέσεων είναι σίγουρο πως δεν αρκεί. Πρέπει να καταλάβουμε τον βαθύτερο τρόπο σκέψεως των παλαιών διδασκάλων και να τον αξιοποιήσουμε δημιουργικά. Παρακάτω θα προσπαθήσω να παρουσιάσω συνοπτικά τον τρόπο λειτουργίας των θέσεων του συντόμου στιχηραρίου, βάσει του έργου του Πέτρου Πελοποννησίου.

Το σύντομο στιχηραρικό μέλος έχει μεγάλη συγγένεια με το αργό Ειρμολόγιο. Υπάρχουν παλαιές θεωρητικές μαρτυρίες που επιβεβαιώνουν αυτόν τον ισχυρισμό, αλλά και μια απλή σύγκριση των θέσεων θα αρκούσε. Πολλές θέσεις των δύο ειδών μελοποϊίας είναι ίδιες ή σχεδόν ίδιες, ενώ η λογική σύνθεσης των θέσεων παρόμοια.

Τα πρώτα ολοκληρωμένα έργα σε σύντομο στιχηραρικό μέλος  συναντούμε τον 18ο αιώνα στο Αναστασιματάριο του Κυριάκου Κουλιδά του Ναυπλιώτου, στο Αναστασιματάριο του Δανιήλ Πρωτοψάλτου και στο Αναστασιματάριο και Δοξαστάριο  του Πέτρου Λαμπαδαρίου. Μεμονωμένες συνθέσεις σε σύντομο στιχηραρικό μέλος συναντάμε και αρκετά νωρίτερα.[i]

Στο σύντομο στιχηράριο χρησιμοποιούνται τριών ειδών θέσεις, κυρίως βάσει των χρόνων που καταλαμβάνει κάθε συλλαβή: οι σύντομες, οι αργοσύντομες και οι αργές.

Α. ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Με τις σύντομες θέσεις κατά κανόνα ξεκινά κάθε νέα μουσική περίοδος. Αποτελούν μια προετοιμασία για την αργοσύντομη θέση που θα ακολουθήσει και  είναι το φυσικό επακόλουθο της στοιχειώδους μουσικής απαγγελίας των τονιζομένων και ατόνων συλλαβών. Κάποιες από αυτές έχουν επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα, ενώ κάποιες τις δημιουργεί ο μελοποιός  τη στιγμή της  σύνθεσης, εφ᾿ όσον οι ανάγκες του ποιητικού κειμένου δεν καλύπτονται από τις ήδη υπάρχουσες  θέσεις. Η μελωδική τους πορεία εξαρτάται κυρίως από δύο παράγοντες: α) τους φθόγγους στους οποίους θεμελιώνονται και καταλήγουν οι αργοσύντομες θέσεις που έπονται και β) τους γενικούς κανόνες σύνδεσης των θέσεων που διέπουν τον κάθε ήχο. Στις σύντομες θέσεις, κάθε συλλαβή του ποιητικού κειμένου αντιστοιχεί σε ένα χρόνο, ενώ σπανιότερα συναντώνται περιπτώσεις όπου κάποιες θέσεις μπορούν να εξηγηθούν στη νέα γραφή είτε σύντομα (χρόνος και συλλαβή) είτε και πιο αργά (δύο χρόνοι ανά συλλαβή).

Β. ΑΡΓΟΣΥΝΤΟΜΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Δομικές υπομονάδες αργοσύντομης θέσεως

Μελετώντας το σύντομο στιχηράριο συναντούμε πεπερασμένο αριθμό μικρών θέσεων, χρονικής αξίας δύο ή τεσσάρων χρόνων, τις οποίες συμβατικά ονομάζουμε «δομικές υπομονάδες» της αργοσύντομης θέσης. Αυτές οι υπομονάδες συμπλέκονται μεταξύ τους με πολλούς διαφορετικούς τρόπους και παράγουν εν τέλει τις αργοσύντομες θέσεις.

Σε αυτές τις δομικές υπομονάδες, σε κάθε συλλαβή του ποιητικού κειμένου κατά κανόνα αντιστοιχούν από ένας μέχρι και τέσσερις χρόνοι. Το σύνηθες είναι η κάθε συλλαβή να καταλαμβάνει δύο ή τέσσερις χρόνους, αλλά υπάρχουν και αρκετές περιπτώσεις όπου η μία συλλαβή καταλαμβάνει ένα χρόνο και η άλλη συλλαβή τρεις, προκειμένου να συμπληρωθεί ο ζυγός αριθμός χρόνων στα πλαίσια μιας δομικής υπομονάδας. Σπανιότατα δε, συναντάται και η περίπτωση δομικής υπομονάδας έκτασης δύο χρόνων, όπου δύο συλλαβές καταλαμβάνουν από ένα χρόνο.

Αναλόγως του τρόπου σύνδεσης των δομικών υπομονάδων δημιουργούνται διαφορετικές θέσεις που μπορούν να παραπέμψουν σε διαφορετικό ήχο (Παράδ. 1) ή και σε διαφορετικό γένος μελοποϊίας (Παράδ. 2), ενώ παράλληλα μπορεί να αλλάξει η λειτουργία τους ως προς τον αριθμό των τονιζομένων και ατόνων συλλαβών που δέχονται. Πολύ ενδιαφέρον πάντως είναι και το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου έχουμε όμοια σύνδεση των ίδιων δομικών υπομονάδων σε διαφορετικά όμως τετράχορδα ή πεντάχορδα των ήχων, με αποτέλεσμα να παράγεται η ίδια θέση με διαφορετικά διαστήματα (Παράδ. 3).


Παράδειγμα 1

Παρ. 1: Δύο θέσεις αργοσύντομες από το Αναστασιματάριο Πέτρου του Πελοποννησίου. Παρά το γεγονός ότι έχουν δύο κοινές υπομονάδες, η πρώτη θέση ανήκει στον α΄ ήχο και η δεύτερη στον δ΄.


Παράδειγμα 2

Παρ. 2: Δύο θέσεις οι οποίες διαφοροποιούνται μόνο κατά τις δομικές υπομονάδες στην έναρξή τους. Η πρώτη θέση είναι χαρακτηριστική στιχηραρική θέση πλ. α΄ ήχου από το το Αναστασιματάριο Πέτρου του Πελοποννησίου και η δεύτερη είναι χαρακτηριστική ειρμολογική θέση α΄ ήχου από το Ειρμολόγιο του ιδίου.


Παράδειγμα 3

Παρ. 3: Παράδειγμα θέσεως η οποία αποτελείται από τις ίδιες ακριβώς υπομονάδες, συνδεδεμένες με τον ίδιο τρόπο σε διαφορετικά όμως τετράχορδα. Αυτήν την θέση συναντάμε στο Αναστασιματάριο Πέτρου του Πελοποννησίου, στους ήχους α΄, πλ.α΄, β΄, πλ.δ΄.

 
Χαρακτηριστικά των αργοσυντόμων θέσεων

Οι αργοσύντομες θέσεις είναι αυτές ακριβώς που δίνουν το χρώμα του συντόμου στιχηραρικού μέλους. Κατά κανόνα χρησιμοποιούνται στα τέλη των μουσικών περιόδων, δηλαδή συμπίπτουν με αυτό που ορίζουμε σήμερα ως ατελείς, εντελείς και τελικές καταλήξεις. Πριν από αυτές υπάρχουν θέσεις σύντομες. Βέβαια υπάρχουν οι περιπτώσεις όπου έχουμε δύο αργοσύντομες θέσεις συνεχόμενα ή και περιπτώσεις όπου το τέλος μιας αργοσύντομης θέσης χρησιμοποιείται ως η αρχή της επόμενης. Πολύ λιγότερες είναι οι περιπτώσεις όπου μια θέση αργοσύντομη δεν είναι καταληκτική.

Οι αργοσύντομες θέσεις παρουσιάζουν τις εξής κανονικότητες:

1) Έχουν σαφή όρια. Δε μπορεί να προστεθεί, να αφαιρεθεί ή να αντικατασταθεί κάτι, ούτε στην αρχή, ούτε στα μέσα, ούτε στο τέλος της θέσης.

2) Οι τονιζόμενες ή άτονες  συλλαβές τοποθετούνται σε συγκεκριμένα σημεία του μέλους της.

3) Πολλές από τις θέσεις απαιτούν στη συνέχειά τους ορισμένη μελωδική πορεία ή θέση.

4) Έχουν συγκεκριμένη λειτουργία στα πλαίσια του μέλους που συντίθεται. Κάποιες χρησιμοποιούνται μόνο στην έναρξη του μέλους, κάποιες στα μέσα και κάποιες στην τελική κατάληξη.

Προετοιμασία, Μεταβαλλόμενο μέρος, Σταθερό μέρος

Κατά κανόνα, μια θέση αργοσύντομη μπορεί να είναι μονομερής, διμερής ή τριμερής, αναλόγως της φύσεώς της. Κάθε μέρος της με τη σειρά του μπορεί να είναι είτε απλά μία δομική υπομονάδα είτε σύνθεση δύο ή περισσοτέρων δομικών υπομονάδων.

Σε κάθε θέση υπάρχει το «σταθερό» της μέρος, το οποίο είναι και το καταληκτικό. Σε άλλες περιπτώσεις πριν το «σταθερό μέρος» προηγείται άλλο ένα μέρος  το οποίο μπορεί να έχει διάφορες εκδοχές, συγγενικές μεταξύ τους. Αυτό το μέρος το ονομάζουμε «μεταβαλλόμενο». Πριν από το «σταθερό μέρος» (όταν η θέση αποτελείται μόνο από αυτό) ή πριν το «μεταβαλλόμενο μέρος» (όταν η θέση περιέχει και «σταθερό» και «μεταβαλλόμενο»), μπορεί να υπάρξει άλλο ένα μέρος το οποίο το ονομάζουμε «προετοιμασία». Η «προετοιμασία» μπορεί να είναι είτε μια δομική υπομονάδα αργοσύντομης θέσης, είτε μια σύντομη θέση, είτε ένας φθόγγος διαρκείας ενός ή δύο χρόνων, ανάλογα με την εξήγηση στη νέα γραφή. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι σε κάθε «μεταβαλλόμενο» μέρος αντιστοιχούν συγκεκριμένες «προετοιμασίες» (Παράδ. 4).


Παράδειγμα 4

Παρ. 4: Θέση α΄ ήχου αργοσύντομη, τριμερής, με σταθερό μέρος, μεταβαλλόμενο και προετοιμασία. Η κατάληξη γίνεται στον φθόγγο Πα, ενώ τελευταία τονιζομένη συλλαβή είναι η λήγουσα ή η προπαραλήγουσα. Τα δεδομένα της θέσεως έχουν ληφθεί από το Αναστασιματάριο Πέτρου του Πελοποννησίου.

 

Το «σταθερό» και το «μεταβαλλόμενο» μέρος δεν γίνεται να παραλειφθούν ή να αντικατασταθούν. Η «προετοιμασία» αντιθέτως  δεν έχει υποχρεωτικό χαρακτήρα. Χρησιμοποιείται μόνο εφόσον η λειτουργία της συμπίπτει με τις προϋποθέσεις συλλαβών και τόνων του ποιητικού κειμένου.

Γ. ΑΡΓΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Οι αργές θέσεις που χρησιμοποιούνται στο σύντομο στιχηράριο είναι λίγες στον αριθμό και δε χρησιμοποιούνται με μεγάλη συχνότητα. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι περισσότερες από αυτές  συναντώνται και στο Ειρμολόγιο του Πέτρου Λαμπαδαρίου αλλά και σε Ειρμολόγια παλαιοτέρων, όπως για παράδειγμα το Ειρμολόγιο του Μπαλασίου, του Γερμανού Νέων Πατρών, του Καρύκη και άλλων. Χρησιμοποιούνται σε ιδιαίτερα σημεία είτε για  να τονιστεί κάποια έννοια του ποιητικού κειμένου, είτε για να επιτευχθεί κάποια κορύφωση στη δομή του μέλους.

Δ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στον σύντομο αυτόν χρόνο που διέθετα, προσπάθησα να συμβάλω κατά το μέτρο των γνώσεων και δυνατοτήτων μου στην αποκρυπτογράφηση της υποκείμενης συστηματικότητας που διακρίνουμε στα σύντομα στιχηραρικά μέλη. Οπωσδήποτε είναι πολλά τα θέματα τα οποία δεν πρόλαβα να θίξω ή να εξηγήσω επαρκώς.

Η πρόταση που έκανα για την κωδικοποίηση των θέσεων, όπως ανέφερα και παραπάνω,  έχει σκοπό περισσότερο χρηστικό. Οπωσδήποτε το θέμα της κωδικοποίησης των θέσεων είναι αρκετά πολύπλοκο και η κωδικοποίηση μπορεί να γίνει με αρκετούς τρόπους, αναλόγως του σκοπού του ερευνητή.

Άξονας της παρουσίασής μου ήταν το έργο του Πέτρου Λαμπαδαρίου, αλλά ο κώδικας συνθέσεως του στιχηραρικού μέλους δεν είναι κοινός σε όλους τους μελοποιούς. Οι βασικές αρχές παραμένουν, αλλά ο κάθε μελοποιός δημιουργεί το δικό του κώδικα και βρίσκει τις δικές του αναλογίες. Παρόμοιο τρόπο σκέψεις και κανονικότητες θα συναντήσουμε σε όλα τα είδη μελοποιίας -ειρμολογικό, στιχηραρικό, παπαδικό- αν και σε κάθε περίπτωση υπεισέρχονται και διαφορετικοί παράμετροι που πρέπει να λαμβάνουμε υπόψιν.  Μια ενδελεχής έρευνα του τρόπου συνθέσεως των παλαιών διδασκάλων σε κάθε είδος μελοποιίας θα οδηγήσει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, κι εμάς τους νεωτέρους στο «μελίζειν»  «μετά τέχνης και επιστημόνως».

 


[i] Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα απόστιχα του εσπερινού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και τα πεντηκοστάρια των Χριστουγέννων «Τα σύμπαντα σήμερον» μέσα στο αργό στιχηράριο του Γερμανού Νέων Πατρών, αν και  με κάποια επιφύλαξη για το γνήσιο της πατρότητας αυτών των μελών.

Έχει διαβαστεί 9198 φορές

Σχόλια

  • Δεν υπάρχουν σχόλια για αυτό το άρθρο.
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.

Ἐνημερωτικὸ δελτίο

Διαγραφή

Ἐὰν ἐπιθυμεῖτε νὰ παύσετε νὰ λαμβάνετε ἐνημερωτικὰ δελτία, γράψτε ἐδῶ τὸν Κωδικὸ Διαγραφῆς ποὺ ἐμφανίζεται στὸ δελτίο ποὺ λάβατε ἀπὸ ἐμᾶς καὶ πατῆστε Διαγραφή.

Άκυρη διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Ποιός είναι online

Έχουμε online 11 επισκέπτες και 0 μέλη.

Σύνδεση

Αποσύνδεση
https://www.martyries.gr/user/members/myprofile.html