Ρυθμικὴ ἐπεξεργασία μελῶν
Ἱερομονάχου Συμεών
Ἔχοντας ἤδη προσεγγίσει τὸ θεωρητικὸ ὑπόβαθρο τοῦ 4σήμου ρυθμοῦ, θὰ ἐπιχειρήσουμε στὸ παρὸν ἄρθρο νὰ «χωρίσουμε» σὲ μέτρα (1) μερικὰ κείμενα τῶν τριῶν πρώτων κατηγοριῶν (2), σχολιάζοντας καὶ ἀναλύοντας μέχρις ἑνὸς σημείου τὶς συναντώμενες ἐξαιρέσεις. Σὺν τῷ χρόνῳ θὰ προστεθοῦν καὶ ἄλλα μέλη μὲ ρυθμικὲς ἀσάφειες, κατ᾿ ἐπιθυμίαν τῶν ἀναγνωστῶν.
Κρίνουμε σκόπιμο, προτοῦ ἐπικεντρώσουμε σὲ ἐπιμέρους λεπτομέρειες, νὰ ἐξετάσουμε συνολικὰ τὸ πρόβλημα τῆς χρονικῆς συναρμογῆς τῶν θέσεων κατὰ τὴν ροὴ ἑνὸς ἄσματος..
.
ΟΙ «ΑΡΓΙΕΣ» ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ
Στὴν πλειοψηφία τῶν ἐξηγήσεων τῆς Νέας Μεθόδου, παρατηρεῖται ἕνα στρογγύλεμα σὲ ἄρτιο πλῆθος χρόνων (2, 4 ἢ 6) τοῦ ρυθμικοῦ μέτρου στὸ ὁποῖο ἀνήκει ἡ καταληκτικὴ συλλαβὴ κάθε θέσεως. Ἐπειδὴ ὅμως αὐτὸ δὲν συμβαίνει πάντοτε, προβάλλει εὔλογα ἴσως ὁ προβληματισμός: Μήπως εἶναι συνειδητὴ ἡ ἀσυνέπεια τῶν ἐξηγητῶν στὴν ρυθμικὴ ἀποπλήρωση τῶν μέτρων τῶν καταλήξεων; Ἐπιτρέπεται οἱαδήποτε ἐπέμβασις στὴν ἑκάστοτε ἐπιλογὴ τῶν ἐξηγητῶν;
Ἂς δοῦμε κατ᾿ ἀρχὰς τὶ λέγει ὁ θεωρητικὸς θεμελιωτὴς τῆς Νέας Μεθόδου Χρύσανθος: Εἰς τὴν ῥυθμικὴν ὁ χρόνος ὅς τις περνᾷ χωρὶς φθόγγου πρὸς ἀναπλήρωσιν τοῦ ῥυθμοῦ, (τὸ ὁποῖον γίνεται ὅταν ὁ ῥυθμὸς περισεύῃ τῆς μελῳδίας περὶ τὰ μέσα τοῦ τροπαρίου) ὀνομάζεται χρόνος Κενός· τοῦτον ἡμεῖς σημαίνομεν μὲ τὴν ἁπλῆν, ἢ διπλῆν, ἢ τριπλῆν, κατὰ τὸ μάκρος τὸ ὁποῖον ἔχει (ΘΜ, §187, σελ. 83). Ὅπου τύχοι ἐμμελὲς μάκρος συλλαβῆς, ἐκεῖθεν ἀρχίζομεν νὰ χωρίζωμεν τὰ μέτρα, εἴτε τετράχρονον εἶναι ἢ δίχρονον. Καὶ ἂν προηγῆται φθόγγος τελικὸς, ὅς τις δύναται νὰ εἶναι καὶ βραχὺς, καὶ δίχρονος, καὶ τρίχρονος, διορίζεται ὁ χρόνος τούτου τοῦ φθόγγου ἀπὸ τὴν ἑπομένην ἔμφασιν (ΘΜ, §172, σελ. 74). Ὅταν προευρίσκηται κᾀμμία συλλαβὴ καταληκτικὴ τοῦ μέλους, τῆς ὁποίας ἡ μακρότης ἂν γίνῃ καὶ μονόχρονος καὶ δίχρονος καὶ τρίχρονος, δὲν παραβλάπτεται τὸ μέλος, νὰ διορίζωμεν τὴν μακρότητά της, καθὼς ζητεῖ ἡ ἑπομένη τετράχρονος, ἢ δίχρονος μακρότης ἡ ἀμετάβλητος. Οὕτω τῆς λέξεως Εὐχὰς ἡ συλλαβὴ χὰς γίνεται τρίχρονος, διὰ τὰς ἑπομένας ἀμεταβλήτους μακρότητας τῶν συλλαβῶν, α, γι, ε, κυ, ρι καὶ ε (Κῶδιξ 18 Δημητσάνας, §128). [...] Εἶναι δὲ σιωπὴ, τὸ νὰ παρέρχηται χρόνος ἄφθεγκτος ἀνάμεσα εἰς τοὺς φθόγγους τῆς μελῳδίας, ἢ διὰ ἀποπλήρωσιν τοῦ ῥυθμοῦ, ἢ τοῦ μέτρου, ἢ διὰ ἄλλην τινὰ χρείαν (ΘΜ, §395, σελ. 176).
Ὁ Χρύσανθος, λοιπὸν, ὁμιλεῖ κατηγορρηματικὰ γιὰ τὸ φαινόμενο τῆς ἀποπληρώσεως τῶν ρυθμικῶν ποδῶν, ποὺ φαίνεται νὰ ἦταν κάτι αὐτονόητο γιὰ τὴν ἐποχή του. Ἡ σημερινὴ πρόοδος τῆς παλαιογραφίας ἔχει καταστήσει προφανῆ τὴν ἀπουσία ἀπολύτως προσδιοριστικοῦ ρόλου τῶν «ἀργιῶν» τῆς παλαιᾶς γραφῆς καὶ τὴν ὡς ἐκ τούτου παρεχόμενη εὐελιξία στὴν ἐξήγησή των. Σημειώνει σχετικὰ ὁ καθηγητὴς Γρ. Στάθης: Δὲν χωρεῖ ἀμφιβολία ὅτι, ἐκτὸς ἀπ᾿ τὴν ἀνάγκη τῆς «κρατήσεως» τοῦ χρόνου κατὰ τὴν ροὴ ἢ ἀνάπτυξη τοῦ μέλους, οἱ ἄργιες ἀναπλήρωναν τὶς ἐλλείψεις τῶν ρυθμικῶν ποδῶν. Καὶ: Ὁπωσδήποτε τὰ «λείμματα», γνωστὰ σήμερα ὡς σιωπὲς ἢ παύσεις, ἦταν στοιχεῖα τοῦ μέλους ἀπαραίτητα· καὶ ἐπειδὴ δὲν ἔχουμε εἰδικὰ σημάδια γιὰ τὴν παρασήμανσή τους πρὸ τῆς Νέας Μεθόδου ἀναλυτικῆς σημειογραφίας (1814-1815), πρέπει νὰ ὑποθέσουμε ὅτι συνυπονοοῦνταν ὅπου χρειάζονταν, στὰ σημάδια τῶν ἀργιῶν (Ἡ ἐξήγηση τῆς ψαλτικῆς τέχνης, σελ. 343).
Πρὸς πίστωσιν τῶν ἀνωτέρω, ἂς ἐξετάσουμε δειγματοληπτικὰ τὴν συμπεριφορὰ τῆς συνήθους προσωρινῆς καταλήξεως τοῦ α΄ στιχηραρικοῦ ἤχου μὲ κίνηση ἀρχικῶς ἀπὸ τὸν Γα πρὸς τὸν Πα καὶ τελικῶς πάλι πρὸς τὸν Γα. Ἀναλόγως τοῦ τονισμοῦ της (στὴν τελευταία ἢ προτελευταία συλλαβὴ) ἐμφανίζεται μὲ 2 βασικὲς διαφορετικὲς ἐκδοχὲς, μὲ κοινὸ χαρακτηριστικὸ στὴν παλαιὰ γραφὴ τὴν διπλῆ στὸ τελευταῖο φθογγόσημο. Σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις ποὺ ἐντοπίσαμε στὸ ἀναστασιματάριο τοῦ Πέτρου, φωτίσαμε τὸ τμῆμα τῆς θέσεως ποὺ ὁριοθετεῖ τὴν ἔναρξη τοῦ καταληκτικοῦ μέτρου καὶ κλείσαμε σὲ κόκκινο πλαίσιο ὅλο τὸ καταληκτικὸ μέτρο. Ἔτσι γίνεται σαφὴς ἡ ποικιλία στὴν ἐξήγηση τῶν τελευταίων χρόνων (τῆς διπλῆς τῆς παλαιᾶς γραφῆς) μὲ μόνιμο κριτήριο τὸ ἄρτιο στρογγύλεμα τῶν χρόνων τοῦ ἐν λόγῳ μέτρου..
* * *
ΠΕΡΙ ΑΡΓΟΥ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΕΛΟΥΣ
Ἂς ἔλθουμε σὲ πιὸ συγκεκριμένες παρατηρήσεις. Μελετώντας τὰ ἀργὰ εἱρμολογικὰ μέλη (βλ. παρακάτω: Δοξολογία Π. Βυζαντίου, Ὁ Ἄγγελος ἐβόα), δὲν εἶναι δύσκολο νὰ διαπιστώσει κανεὶς ὅτι πολὺ σπάνια συναντᾶται περιττοῦ πλήθους χρόνων μέτρο ὡς δομικὸ συστατικὸ θέσεως ἀλλὰ καὶ γενικῶς κατὰ τὴν ροὴ τοῦ μέλους. Εἶναι ἐντυπωσιακὸ ὅτι σὲ ὁλόκληρο τὸ Εἱρμολόγιο Καταβασιῶν τοῦ Λαμπαδαρίου ποὺ ἐξέδωσε στὰ 1825 ὁ Χουρμούζιος, ὑπάρχουν μόνο δύο θέσεις μὲ μέτρο περιττοῦ πλήθους χρόνων ἐντὸς αὑτῶν (3). Ἐκτὸς εὐαρίθμων καὶ συγκεκριμένων ἐξαιρέσεων (ὅπως π.χ. στοὺς μελισματικοὺς πλατυσμοὺς τῶν πολυελέων), περιττοὶ χρόνοι συναντῶνται μόνον στὶς καταλήξεις τῶν θέσεων, στὸ σημεῖο ποὺ πραγματοποιεῖται ἡ συναρμογὴ μὲ τὴν ἑπόμενη θέση, καὶ μάλιστα σπανίως καὶ ἄνευ συστηματικότητος. Συνήθως, παρατηρεῖται ἕνα στρογγύλεμα τῶν καταληκτικῶν χρόνων -σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ ἀκολουθοῦν μέλος-, ποὺ ὀφείλεται ἐγγενῶς στὴν προέλευση τοῦ ἀργοῦ εἱρμολογικοῦ μέλους ἀπὸ τὸν χρονικὸ διπλασιασμὸ τοῦ συντόμου καὶ συνιστᾶ τὴν θεμελιώδη ἀρχὴ τοῦ συνεπτυγμένου ρυθμοῦ (διὰ τὸν ὁποῖον θὰ ἀφιερώσουμε ἰδιαίτερο ἄρθρο). Ἀκόμη καὶ ἂν δὲν ἐπεχείρησε κανεὶς ποτὲ νὰ ψάλει μὲ συνεπτυγμένο ρυθμὸ, μπορεῖ καὶ μόνο ἀπὸ τούτη τὴν παρατήρηση νὰ συμπεράνει μὲ ἀσφάλεια ὅτι ἡ ἀμέθοδη χρονικὴ ἀνακολουθία τῶν καταλήξεων, ὀφείλεται σὲ «ἀτέλεια» τῶν δύο ἐκ τῶν τριῶν Διδασκάλων, Γρηγορίου καὶ Χουρμουζίου. Ὅπως εἴδαμε λεπτομερέστερα σὲ ἕτερο ἄρθρο, οὔσης ἤδη παραμελημένης τῆς συνειδήσεως τοῦ 4σήμου/συνεπτυγμένου ρυθμοῦ κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς μεταρρυθμίσεως, οἱ δύο ἐξηγητὲς δὲν ἔδωσαν ἰδιαίτερη σημασία στὸ ζήτημα αὐτό. Εἶναι μάλιστα χαρακτηριστικὴ ἡ σημείωση τοῦ Χρυσάνθου στὸ αὐτόγραφο Θεωρητικό του (κῶδιξ 18 Βιβλιοθήκης Δημητσάνας) ποὺ συνέταξε γιὰ νὰ δώσει στὸν Γρηγόριο: Ταῦτα τὰ κεφάλαια (ἐννέα κεφάλαια σχετικὰ τοῦ ρυθμοῦ) οὐκ ἐγράφθησαν ἐν ταύτῃ τῇ βίβλῳ κατ᾿ αἴτησιν (!) τοῦ κεκτημένου (τοῦ Γρηγορίου).
Ἀπεναντίας, ὁ ἴδιος ὁ Χρύσανθος -ὁ θεωρητικὸς τῆς ἐπιτροπῆς τοῦ 1814- πέρα ἀπὸ τὴν θεωρητικὴ κατοχύρωση τοῦ ζητήματος τοῦ ρυθμοῦ, στοὺς δύο αὐτογράφους μουσικοὺς κώδικές του (Εἱρμολόγιον & Δοξαστάριον) ποὺ διεσώθησαν ἀλλὰ καὶ στὰ διάσπαρτα μουσικὰ παραδείγματα τοῦ Θεωρητικοῦ του ἐμμένει σταθερῶς καὶ ἀπαρεγκλίτως στὸ στρογγύλεμα τῶν καταληκτικῶν μέτρων, καὶ μάλιστα ἐπὶ τὸ πλεῖστον σὲ 4σημα. Γράφει σχετικῶς ὁ π. Σπυρίδων Ἀντωνίου: Στὸ χειρόγραφο αὐτό, παρατηροῦμε τὸν χωρισμὸ τῶν ποδῶν τῶν εἱρμῶν σὲ τετράσημα μέτρα. Ὁ χωρισμὸς γίνεται στὴν ἀρχὴ τῶν τονιζομένων λέξεων συνήθως μὲ τὴν προσθήκη κλάσματος ὅπου χρειάζεται ἕνας χρόνος, πρὸ τῶν τονιζόμενων συλλαβῶν τῶν λέξεων, πρὸ τῆς βαρείας, τῆς πεταστῆς ἢ τοῦ ὀλίγου ἐκλαμβάνοντάς τα ὡς τονικὰ σημάδια. Τετραπλασιάζει συχνὰ τοὺς χρόνους μιᾶς συλλαβῆς μετὰ ἀποδόματος (4).
Τίθεται ἀπὸ κάποιους ἡ ὑπόθεσις ὅτι ἴσως οἱ δύο ἐξηγητὲς θέλησαν συνειδητὰ μὲ τὸν τρόπο τους νὰ δώσουν στοὺς ψάλτες τὴν δυνατότητα πολλαπλοῦ χειρισμοῦ τῶν καταληκτικῶν χρόνων. Δὲν θεωροῦμε ἄσκοπο νὰ ἐπανέλθουμε καὶ νὰ τονίσουμε ὅτι μιὰ τέτοια δυνατότης δίδεται στὸν ψάλτη ἐξ ὁρισμοῦ σὲ ὅλες τὶς -ἐντελεῖς κυρίως- καταλήξεις ἀπὸ τὴν φύση τῆς ἴδιας τῆς ἐξηγήσεως· ὑποθετικῶς, ἀκόμη καὶ μιὰ τέλεια ρυθμισμένη κατάληξη δύναται νὰ προσλάβει καὶ ἄλλες ἐναλλακτικὲς μορφές, ἀναλόγως διαφόρων παραγόντων: χρονικῆς ἀγωγῆς, εἴδους τῆς ἀκολουθίας, γενικῆς εὐρυθμίας τοῦ μέλους, πλήθους τῶν χορωδῶν, ὁμοιογενείας καὶ συγχρονισμοῦ των, ἀκόμη καὶ ψυχοσωματικῆς καταστάσεώς των. Πάντοτε, ὅμως, μὲ μέτρα ἀρτίου πλήθους χρόνων.
Ἐν ὀλίγοις, τὸ πρόβλημα τῆς συναρμογῆς τῶν θέσεων ἠγέρθη στὴν ἐξήγηση. Ἔχοντας ἀναλύσει τὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς πρὸ καὶ γύρω στὰ 1814, δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς προβληματίζουν οὔτε νὰ προσδίδουμε ἰδιαίτερη ἔμφαση στὶς τυχὸν «ἀρρύθμιστες» συνδέσεις, ἀλλὰ νὰ διερευνοῦμε καὶ ἄλλες ἐξηγητικὲς δυνατότητες. Εἶναι, πιστεύουμε, προφανὲς ὅτι ὄχι μόνον ἐπιτρέπεται ἡ ἐπέμβασις ρυθμικῆς μορφοποιήσεως τῶν ἀπολήξεων τῶν θέσεων, ἀλλὰ καὶ ἐπιβάλλεται. Χάρις δὲ στὴν σημερινὴ εὑρεῖα διακίνηση ψηφιακοῦ ὑλικοῦ, εὑρίσκουμε γιὰ πολλὰ ἀμφισβητούμενα σημεῖα ἐναλλακτικὲς προτάσεις, ἀκόμα καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο ἐξηγητή..
Ἂς ἔλθουμε τώρα στὸν μηχανισμὸ μὲ τὸν ὁποῖο συντελεῖται ἡ ρυθμικὴ ἀποπλήρωσις (5) τῶν θέσεων.
Οἱ περισσότερες ἐντελεῖς καταλήξεις τοῦ εἱρμολογικοῦ καὶ στιχηραρικοῦ γένους τελειώνουν μὲ νέα συλλαβὴ σὲ ἀρχὴ μέτρου. Ἡ συλλαβὴ αὐτὴ ἀντιστοιχεῖ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον στὴν παλαιὰ γραφὴ (6) σὲ συνδέσμους (διπλῆ ἀπόστροφο) ἢ κάποιο ἄλλο σημάδι συνοδευόμενο ἀπὸ ἀπόδομα ἢ διπλῆ. Τὰ σημάδια αὐτὰ βεβαίως (κυρίως τὸ ἀπόδομα) ἐπιφέρουν ἑνίοτε κάποιο μελισματικὸ τέλος στὴν θέση. Συνήθως, ὅμως, καὶ μάλιστα στὸ ἀργό εἱρμολογικὸ καὶ στὸ ἀργοσύντομο στιχηραρικὸ εἶδος (δηλαδὴ στὰ ἀναλυτικῶς γραμμένα μέλη) ἐμπεριέχουν κάποια ἀόριστη ἄργια καὶ μποροῦν νὰ διαρκέσουν μέχρι καὶ 4 χρόνους, μὲ ἐπικρατέστερη διάρκεια τοὺς 2 χρόνους. Ὁ καθορισμός της ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ καὶ ἐπαφίεται στὴν διάκριση τοῦ πρωτοψάλτου ἢ τοῦ ἐξηγητοῦ.
Συχνά, ἡ ἐν λόγῳ συλλαβὴ ἀποτελεῖ ἀρχὴ 4σήμου μέτρου ποὺ ὁλοκληρώνεται μὲ τοὺς ἀμέσως ἑπομένους χρόνους (συνήθως 1 ἢ 2), ὅταν «περισσεύουν» ὡς προθεματικοὶ τῆς ἀκολουθούσης θέσεως (βλ. πχ παρακάτω στὴν Δοξολογία Π. Βυζαντίου-2ος στίχος: «εὐλογοῦμέν Σε προσκυνοῦμέν Σε», «δοξολογοῦμέν Σε εὐχαριστοῦμέν Σοι»). Ὅταν δὲν διατίθενται τέτοιοι χρόνοι, ἡ καταληκτικὴ συλλαβὴ εἴτε καταλαμβάνει 2 χρόνους καὶ ἑνοῦται μὲ τὸ προηγούμενο μέτρο μετατρέποντάς το σὲ 6σημο, ὅπως στὴν περίπτωση 1Γ΄ τῆς Δοξολογίας τοῦ Βυζαντίου («εὐχαριστοῦμέν Σοι»), εἴτε καταλαμβάνει αὐτοτελῶς ἕνα 4σημο μέτρο (πχ «Δόξα Σοι τῷ δείξαντι τὸ φῶς»). Ὅταν οἱ ἐπακολουθοῦντες προθεματικοὶ χρόνοι εἶναι 3, ἡ καταληκτικὴ συλλαβὴ εἴτε κρατᾶ 1 μόνον χρόνο ἐὰν τὸ ἐπιτρέπει ἡ θέσις καὶ ἡ ἐκτύλιξις τοῦ μέλους, εἴτε ἐκτείνεται σὲ 3 χρόνους καὶ δημιουργεῖται μέτρο 6σημο. Σπανιότερα συναντοῦμε 4χρονη καταληκτικὴ συλλαβὴ καὶ 2 προθεματικοὺς χρόνους, ποὺ ἐπίσης ἑνοῦνται σὲ 6σημο.
Ὑπάρχουν τέλος ἀτελεῖς καταλήξεις (συνήθως ἄνευ ἀργίας στὴν τελευταία συλλαβή) ποὺ ὁ μελοποιὸς ἢ ὁ ἐξηγητὴς δὲν θέλει νὰ «καθυστερήσει» γιὰ λόγους εὐρυθμίας-ροῆς τοῦ μέλους. Ἔτσι, στὸ δυνητικὰ ὑφιστάμενο 6σημο (4σημο+2σημο) τελευταῖο μέτρο τῆς καταλήξεως ἐνσωματώνεται ἡ μονόχρονη προθεματικὴ συλλαβὴ ποὺ τυχὸν ἀκολουθεῖ. Στὴν περίπτωση 1Β΄, ἡ «δο» εἶναι προθεματικὴ συλλαβὴ τῆς θέσεως «(δο)ξολογοῦμεν Σε» ποὺ ἐνσωματώνεται στὴν θέση «(προσκυ)νοῦμεν Σε», ἀντικαθιστώντας τὸν 2ο χρόνο τῆς τελευταίας της συλλαβῆς. Συναντᾶται καὶ προθεματικὴ συλλαβὴ μὲ γοργόν, διατηρουμένου τοῦ κλάσματος τῆς καταληκτικῆς συλλαβῆς (βλ. περίπτωση 1ΣΤ΄, 1Ι΄ κ.ἄ)...
* * *
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΙΣ
- Οἱ θέσεις ἔχουν κατὰ βάσιν τετράσημη δομή (βλ. ἄρθρο Ὑπάρχει Τετράσημος Ρυθμός;).
-
Ἡ θεμελιώδης χρονικὴ μονάδα τοῦ τετρασήμου ρυθμοῦ εἶναι οἱ 2 χρόνοι. Συνεπῶς, ὁ τετράσημος νοεῖται ὡς 2σημος συνεπτυγμένος.
-
Ἡ συναρμογὴ κάθε θέσεως μὲ τὸ ἀκολουθοῦν μέλος πραγματοποιεῖται μὲ στρογγύλεμα σὲ ἄρτιους χρόνους τοῦ καταληκτικοῦ της μέτρου.
-
Ἰδανικά, τὸ καταληκτικὸ μέτρο ἀκολουθεῖ τὸν γενικὸ ρυθμὸ τοῦ μέλους καὶ γίνεται ἐπίσης τετράσημο.
.
* * *
.
ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΜΕΛΩΝ
1) Δοξολογία Πέτρου Βυζαντίου, ἦχος πλ. α΄ (συναντᾶται καὶ ὡς α΄ 4φωνος)
Ὡς βάσις παρουσιάσεως τῆς δοξολογίας ἐλήφθη τὸ κείμενο τῆς Μουσικῆς Πανδέκτης (1851), ὡς τὸ πλέον γνωστὸ στὸν ἱεροψαλτικὸ κόσμο. Βοηθήματα γιὰ τὴν μελέτη μας ἀπετέλεσαν ἐπίσης: Τὸ χργφ 4 Σιατίστης τοῦ 1823, ποὺ φιλοξενεῖ τὴν πλέον διαδεδομένη, ὡς φαίνεται, ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου, ἡ ὁποία προφανῶς ἐξεδόθη καὶ στὰ ἔντυπα μὲ ἐλάχιστες μικροπαραλλαγὲς· τὸ Ταμεῖον Ἀνθολογίας τοῦ Φωκαέως (1834)· ἡ περίφημη Κοκκινογοργοῦσα (1846)· καὶ ἡ ἀνέκδοτη ἐξήγησις τοῦ Ὑδραίου κωδικογράφου καὶ ἐξηγητοῦ παπα-Γεωργίου Μάνου. Δυστυχῶς δὲν μπορέσαμε νὰ ἐντοπίσουμε κάποια ἐξήγηση τοῦ Χουρμουζίου. Δὲν παραπέμπουμε στὰ χργφ ΕΒΕ 2329 καὶ ΕΒΕ 3472, ὡς μὴ διαφέροντα οὐσιαστικῶς ἀπὸ τὸν 4 Σιατίστης. Ἐπισυνάπτουμε καὶ τὸ πρωτότυπο κείμενο ἀπὸ τὸν κώδικα ΕΒΕ 3469 καὶ ἀπὸ ἕτερο χργφ τοῦ Κώνστα.
Α. Ἡ διπλῆ ἐδῶ εἶναι ἕνα κατάλοιπο τῆς παλαιᾶς γραφῆς. Τίθεται στὸ τέλος στίχων ἢ τροπαρίων μὲ ἀόριστη διάρκεια. Στὴν πράξη, πολλὲς φορὲς συμπληρώνεται σὲ 4σημο ἀπὸ «προθεματικοὺς» χρόνους τοῦ ἑπομένου στίχου ἢ τροπαρίου καὶ συνεπῶς ἐξαρτᾶται ἀπὸ αὐτούς. Ἐπαναλαμβάνεται σὲ ὅλους τοὺς στίχους τῆς Δοξολογίας.
.
Β-Γ. Μέτρα 6σημα. Πρόκειται γιὰ τὶς δύο συνηθέστερες ἐξαιρέσεις, ποὺ ἀφοροῦν τὸ τέλος τῶν θέσεων καὶ βασίζονται στὸν μηχανισμό ποὺ περιεγράφη ἀνωτέρω.
Ὁ Μάνος, ἂν καὶ γενικῶς δὲν δίνει συνειδητὰ σημασία στὸ συγκεκριμένο πρόβλημα τῆς χρονικῆς διευθετήσεως τῶν καταλήξεων τῶν θέσεων (καὶ κατ᾿αὐτὴν τὴν ἔννοια δὲν ἀποτελεῖ ἀξιόπιστη πηγή), ἐν τούτοις σὲ πολλὲς περιπτώσεις «διορθώνει» τὴν ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου ἀποκαθιστώντας τοὺς 4σήμους στὶς καταλήξεις τῶν θέσεων. Ἐν προκειμένῳ, στήν περίπτωση Β΄ ἐκτείνει τὴν συλλαβὴ «(προσκυνοῦμέν) Σε» σὲ 3 χρόνους.
.
Δ-Ε. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
ΣΤ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Καὶ ἐδῶ ὁ Μάνος προτιμᾶ δύο 4σήμους ἀντὶ τοῦ 6σήμου.
.
Ζ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
Η. Μία ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες περιπτώσεις περιττοῦ ἀριθμοῦ χρόνων σὲ ὅλη τὴν δοξολογία, ὅπου, σύμφωνα μὲ ὅσα ἀναπτύξαμε στὴν ἀρχὴ τοῦ παρόντος, μποροῦμε νὰ «ἐπέμβουμε» ἐπεκτείνοντάς τὴν συλλαβὴ «(Πα)τρός» σὲ 3 χρόνους, εἴτε μὲ διπλῆ, εἴτε μὲ πεταστὴ καὶ ἀπόστροφο μετά κλάσματος. Τὸ δικαίωμα αὐτὸ ἐξ ἄλλου μᾶς τὸ δίνει καὶ ἡ διπλῆ τοῦ πρωτοτύπου κειμένου.
Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καὶ ἡ πρότασις τοῦ Μάνου ποὺ «διορθώνει» τὴν προκειμένη ἔλλειψη διπλασιάζοντας τὴν ἀκολουθοῦσα συλλαβὴ «ὁ (αἴρων)» μὲ κλάσμα, ἐνῶ ἡ Κοκκινογοργοῦσα τὴν διπλασιάζει μὲ δύο διαδοχικὲς ἀναβάσεις μιᾶς φωνῆς.
Θ. Παρόμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Ἐδῶ, ἡ τελευταία συλλαβὴ «ρων» τῆς θέσεως γράφεται στὸ παλαιὸ μὲ συνδέσμους καὶ μᾶς δίνει ὅλο τὸ δικαίωμα γιὰ ἀπαλοιφὴ τῶν γοργῶν καὶ ἀνάπτυξη τῶν δύο συλλαβῶν «ρων την» σὲ ἕνα 4σημο μέτρο. Μὲ αὐτὴν τὴν μορφὴ εὑρίσκεται ἡ συγκεκριμένη θέση στὸ Ταμεῖον τοῦ Φωκαέως, στὴν ἐξήγηση τοῦ Μάνου καὶ στὴν Κοκκινογοργοῦσα, καὶ αὐτὸ ἐκτελοῦν στὴν πράξη, συνειδητὰ ἢ μή, οἱ περισσότεροι ψάλτες.
Ι. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄.
ΙΑ. Ἡ ἐξαίρεσις τούτη περιγράφεται ἀνωτέρω. Ἡ καταληκτικὴ συλλαβὴ «ρων» τῆς θέσεως «(ὁ) αἴρων» καταλαμβάνει 3 χρόνους γιὰ νὰ σχηματίσει 6σημο μαζὶ μὲ τοὺς 3 προθεματικοὺς χρόνους ποὺ ἀκολουθοῦν.
.
ΙΒ. Τμῆμα τοῦ μέλους ἐκτὸς διακριτῆς θέσεως. Ἐκτιμῶ ὅτι ὁ μελοποιὸς ἔδωσε βαρύτητα στὴν ἐπανάληψη τοῦ ἐναρκτήριου σχήματος ΖΩ-ΚΕ-ΔΙ-ΓΑ (θέση ψηφιστοῦ καὶ πιάσματος στὸ παλαιὸ) ποὺ κυριαρχεῖ καὶ χαρακτηρίζει ὁλόκληρη τὴν Δοξολογία. Ἡ κατὰ τὰ λοιπὰ ἀναιτιολόγητη αὐτὴ ἐξαίρεσις καὶ ἡ παρέκκλισις ἀπὸ θεμελιώδεις κανόνες μελοποιΐας τοῦ Πέτρου Λαμπαδαρίου μᾶς ὑποψιάζει ὅτι οὔτε ὁ Βυζάντιος εἶχε συνειδητὴ γνώση τοῦ 4σήμου ρυθμοῦ.
ΙΓ. Στὸ χργφ 4 τῆς Σιατίστης καὶ στὸ Ταμεῖον τοῦ Φωκαέως, ἡ ἀπόστροφος συνοδεύεται ἀπὸ διπλῆ, ὁπότε ἐδῶ πρόκειται προφανῶς γιὰ τυπογραφικὸ λάθος. Συνεπῶς, ἔχουμε γιὰ μιὰ ἀκόμη φορὰ 6σημο μέτρο, τὸ ὁποῖον δὲν ἀποκλείεται νὰ ἀποτελεῖ ἐπιλογὴ τοῦ ἐξηγητοῦ (καὶ ὄχι τοῦ μελοποιοῦ), καθὼς θὰ μποροῦσε νὰ παραχθεῖ 4σημο μέτρο ἐὰν ἐτίθετο γοργὸν καὶ ἁπλῆ στὴν ἀπόστροφο (τὴν δυνατότητα αὐτὴ συναντήσαμε σὲ χργφ ἰδιωτικῆς συλλογῆς).
ΙΔ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄.
.
ΙΕ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΓ΄. Ἐπισημαίνουμε, ὅμως, ὅτι στὸ Ταμεῖον τοῦ Φωκαέως, στὴν Κοκκινογοργοῦσα καὶ στὸ χργφ τῆς Σιατίστης ἡ συλλαβὴ «σε» ὑπογράφεται σὲ ἀπόστροφο μὲ κλάσμα καὶ ὁ 4σημος διασώζεται. Πιθανότατα λοιπόν, ἔχουμε ἐδῶ ἐπέμβαση τοῦ ἐκδότου.
ΙΣΤ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ.΄
.
ΙΖ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΑ΄.
ΙΗ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Η΄. Τὸ παλαιὸν ἔχει διπλῆ στὴν συλλαβὴ «(ταύ)τῃ». Καὶ ἐδῶ τὴν ἀποκαθιστᾶ ὁ Μάνος καὶ ἡ Κοκκινογοργοῦσα μὲ 3 χρόνους.
ΙΘ-Κ. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
.
ΚΑ-ΚΒ-ΚΓ. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Ἐντυπωσιακὴ ἡ ἐπέμβασις τοῦ Μάνου δι᾿ ἀποκαταστάσεως τῶν 4σήμων καὶ στὶς τρεῖς περιπτώσεις (παρὰ τὴν φαινομενικὴ μάλιστα ἀναντιστοιχία μὲ τὸ πρωτότυπο).
.
ΚΔ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
ΚΕ. Ἀναιτιολόγητη ἐξαίρεσις. Πιθανῶς ἔμπνευσις τοῦ μελοποιοῦ, ποὺ ἐπαναλαμβάνεται καὶ στοὺς ἑπομένους στίχους.
.
ΚΣΤ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΣΤ΄. Ὁ Μάνος προτείνει ξανὰ δύο 4σήμους ἀντὶ τοῦ 6σήμου.
ΚΖ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
ΚΗ. Ὀκτάσημος ἄτμητος, ἤγουν -θεωρουμένων τῶν χρόνων ἀνὰ ζεύγη- συνεπτυγμένος 4σημος ἀμφίβραχυς. Δηλαδή, μιά 4χρονη (ἤγουν μακρὰ) συλλαβὴ πλαισιωμένη ἀπό δυὸ 2χρονες (ἤγουν βραχεῖς): «χήν μου ὅ».
Τὸ σπάνιο αὐτὸ μέτρο παράγεται ἐδῶ ἀπὸ τὴν σύμπτυξη 4σήμου καὶ 6σήμου ὡς ἑξῆς: Ἡ τελευταία συλλαβὴ («μου») τῆς θέσεως «ἵασαι τὴν ψυχήν μου» γίνεται ταυτόχρονα καὶ ἡ πρώτη συλλαβὴ τῆς ἑπομένης θέσεως, λόγῳ ἐλλείψεως μιᾶς συλλαβῆς. Ἐὰν δὲν ἔλειπε μία συλλαβὴ θὰ εἴχαμε ἕνα 4σημο μέτρο γιὰ τὶς τελευταῖες συλλαβὲς τῆς μιᾶς θέσεως «(τὴν ψυ)χήν μου» καὶ ἕνα 6σημο γιὰ τὶς πρῶτες συλλαβὲς τῆς ἄλλης θέσεως «μου ὅτι» (βλ. κόκκινους κύκλους). Αὐτὸ τὸ 6σημο μέτρο θὰ ἦταν ὅμοιο κατ᾿ ἐπανάληψιν τῆς περιπτώσεως ΚΕ΄ (δηλ. τῆς καταλήξεως τοῦ προηγουμένου στίχου).
(Πρόκειται βεβαίως γιὰ μιὰ παραλλαγὴ τοῦ αὐθεντικοῦ σχήματος τοῦ ἀμφιβράχεως ποδὸς, καθὼς στὸ τέλος ἡ συλλαβὴ «τι» ἀντικατέστησε τὸν δεύτερο χρόνο τῆς τελευταίας δομικῶς συλλαβῆς «ο»).
.
ΚΘ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
Λ-ΛΑ. Κλασικὴ θέσις ἀντικενωκυλίσματος στὴν παλαιά, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ ἕνα 6σημο καὶ ἕνα 4σημο μέτρο. Πρόκειται γιὰ τὸν ἀργὸ δρόμο (7) τῆς εἱρμολογικῆς θέσεως:
Στὸν καταληκτικὸ 4σημο «ξόν με» τῆς προκειμένης περιπτώσεως προστίθενται οἱ δύο προθεματικοὶ χρόνοι τῆς ἑπομένης θέσεως καὶ μετατρέπεται σὲ 6σημο (σύμφωνα μὲ τὸν μηχανισμὸ ποὺ περιεγράφη ἀνωτέρω).
ΛΒ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄. Καὶ ἐδῶ ὁ Μάνος ἀποκαθιστᾶ τὸν 4σημο, δίδοντας τέσσερις χρόνους στὴν συλλαβὴ «(θέλημά) Σου» (ἀπόδομα στὴν παλαιὰ γραφή).
ΛΓ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΚΕ΄.
.
ΛΔ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΒ΄.
.
ΛΕ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄.
ΛΣΤ-ΛΖ. Ἡ θέσις «(τὸ) ἔλεός Σου» ἀποτελεῖται ἀπὸ ἕνα 6σημο καὶ ἕνα 4σημο μέτρο. Ὅπως καὶ ἡ περίπτωσις Λ΄, προέρχεται ἀπὸ διπλασιασμὸ τῶν χρόνων τῆς συντόμου εἱρμολογικῆς θέσεως.
Ὁ ἄτμητος 8σημος (ΛΖ΄) δημιουργεῖται μὲ τὸν μηχανισμὸ ποὺ περιεγράφη στὴν περίπτωση ΚΗ΄.
ΛΗ-Μ. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
ΜΑ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Ὁ Μάνος δίνει 3 χρόνους στὴν καταληκτικὴ συλλαβὴ «(ἀθάνα)τος» διασώζοντας τὸν 4σημο (σύνδεσμοι στὸ παλαιό).
.
ΜΒ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΒ΄.
ΜΓ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.
.
* * *
.
Γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς παρούσης ἐργασίας, ἂς μᾶς ἐπιτραπεῖ νὰ ἐπιχειρήσουμε μιὰ μικρὴ στατιστικὴ ἐπὶ τοῦ ὡς ἄνω κειμένου τῆς Πανδέκτης (δὲν συμπεριελάβαμε τὶς καταλήξεις τύπου Α καὶ τοὺς τυχόντες προθεματικοὺς χρόνους στὴν ἔναρξη τῶν στίχων):
- 4σημα μέτρα: 228
- 2σημα: 26
- 6σημα: 13
- 8σημα: 2
Στὰ 4σημα μέτρα συμπεριλαμβάνονται καὶ τὰ δύο 3σημα, ποὺ ὡς ἐδείχθη παρεισέφρυσαν ἐκ παραδρομῆς. Τὰ 2σημα εἶναι καταληκτικὰ τύπου Β καὶ Γ (ποὺ τελικῶς ἑνοῦνται μὲ τὸ προηγούμενο τετράσημο δημιουργώντας τελικῶς ἑξάσημο). Νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὰ 9 ἀπὸ αὐτὰ ἐξηγεῖ ὡς 4σημα ὁ Μάνος..
* * *
.2) Καταβασία Θ΄ Ὠδῆς τοῦ Πάσχα, Πέτρου Λαμπαδαρίου, ἦχος α΄
Τὸ παρατιθέμενο κείμενο εἶναι ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ 1825 τοῦ Χουρμουζίου. Ἀπ᾿ὅσο γνωρίζουμε, ὁ Χουρμούζιος διεσκεύασε κατὰ τὴν δική του ἀντίληψη τὴν ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου. Στὴν διάθεσή μας ἔχουμε ἀκόμη 4 χγρφ, ἀντίγραφα τῆς ἐξηγήσεως τοῦ Γρηγορίου. Οἱ διαφορές των εἶναι τόσο μικρές, πού μᾶς ὁδηγοῦν μὲ ἀσφάλεια στὸ συμπέρασμα ὅτι προέρχονται ἀπὸ μία καὶ τὴν αὐτὴ ἐξήγηση. Ἂς δοῦμε τὶς ἐξαιρέσεις:
Α. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση 1Β΄.
Β. Ὁ Γρηγόριος ἔγραψε ἄνευ κλάσματος τὶς συλλαβὲς «ξα Κυ» διασώζοντας τὸν 4σημο καὶ μένοντας -ὡς ἐκτιμοῦμε- πιστότερος στὸ κείμενο τοῦ Πέτρου. Ἀπὸ τὴν ἄλλη ὁ Χουρμούζιος τὸν διόρθωσε στὴν προηγουμένη κατάληξη («Ἱερουσαλήμ») δημιουργώντας 4σημο μέτρο μὲ τοὺς 2 ἀκολουθοῦντας προθεματικοὺς χρόνους («ἡ γάρ»).
Γ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση 1Γ΄.
Δ. Ἐδῶ ἔχουμε μιὰ ἀπὸ τὶς λίγες περιπτώσεις ἑξασήμου μέτρου ἐντὸς θέσεως. Σὲ μερικὰ σημεῖα τῶν εἱρμῶν, συναντοῦμε ἀκριβὴ διπλασιασμὸ τῶν χρόνων τῆς σύντομης ἐκδοχῆς των χωρὶς περαιτέρω προσαρμογή. Αὐτὸ συναντᾶται σπανιότερα σὲ διαμορφωμένες καὶ συχνῶς ἐπαναλαμβανόμενες θέσεις, ὅπως τούτη, ὅπου ὁ πιστὸς διπλασιασμὸς προκάλεσε τὴν ἀνάπτυξη τοῦ τρισήμου μέτρου τῆς συντόμου σὲ ἑξάσημο.
Ε. Σχόλιο σὲ μέτρο 4σημο: «Κεχαριτωμένη Ἀγνή». Στὰ χργφ συναντοῦμε ἀκόμα 2 διαφορετικὲς ἐκδοχὲς ὡς ἑρμηνεῖα τοῦ ἀποδόματος τῆς παλαιᾶς γραφῆς. Καὶ οἱ τρεῖς ἐπιλογὲς τῆς Νέας Μεθόδου, ἀφ᾿ ἑνὸς ἐπιβεβαιώνουν τὴν δυνατότητα διαφορετικῶν χρονικῶν διαρκειῶν τῆς καταληκτικῆς συλλαβῆς καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου συνηγοροῦν ὁμοφώνως στὴν δημιουργία 4σήμου μέτρου διὰ τῆς προσαρμογῆς τῆς προθεματικῆς συλλαβῆς τῆς ἀκολουθούσης θέσεως.
Στὸ κείμενο αὐτό, οἱ χρόνοι ποὺ ρυθμίζονται σὲ 4σημα μέτρα εἶναι 216 (54x4) ἐπὶ συνόλου 232. Ποσοστό: 93%..
* * *
.
3) Δοξαστικὸν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, Ἰακώβου, ἦχος πλ. β΄ (Α25)
Ὡς βάσις τῆς μελέτης μας ἐλήφθη βεβαίως ἡ πρώτη ἔκδοσις τοῦ Δοξασταρίου τοῦ Ἰακώβου ὑπὸ τοῦ Χουρμουζίου (1836). Στὴν διάθεσή μας ἔχουμε ἀκόμη ἀρκετὰ χργφ ποὺ ἀναφέρουν ὡς ἐξηγητὴ τὸν Χουρμούζιο. Ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες μικροδιαφορὲς ποὺ ἔχουν, μποροῦμε νὰ θεωρήσουμε πὼς ἀντιγράφουν τὴν ἴδια ἐξήγηση, διαφορετικὴ πάντως τοῦ ἐντύπου. Ἕνα ἄλλο τέλος χργφ εἶναι ἐξήγηση τοῦ προαναφερθέντος Ὑδραίου παπα-Γεωργίου Μάνου. Γιὰ τοὺς ἐνδιαφερομένους ἐπισυνάπτουμε καὶ τὸ πρωτότυπο.
.
Α. Πρόκειται γιὰ τὴν θέση ἐκ τῆς παλαιᾶς γραφῆς (Βου-Πα-Νη):
Εἶναι θέσις τοῦ Νη ἀλλὰ ἐνίοτε ὁ Ἰάκωβος τὴν χρησιμοποιεῖ καί στόν Δι. Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, τὸ πρῶτο ὀλίγον στὴν ἐξήγηση τῆς θέσεως λαμβάνει διπλῆ (βλ. πχ Α6, Α49, Α56, Α178 ,Α251, Α349, Β86, Β134, Β148, Β168). Ἡ θέσις συναντᾶται καὶ στὸ Στιχηράριον τοῦ Γερμανοῦ (βλ. πχ ΜΠΤ 750/σ.107, ΜΠΤ 750/σ.108), ἑξηγημένη ὅλως χρωματικῶς, ἀλλὰ πάντως μὲ διπλῆ στὸ ἐν λόγῳ ὀλίγον. Στὶς χειρόγραφες ἐπίσης ἐξηγήσεις Χουρμουζίου καὶ Μάνου τὸ ὀλίγον ἔχει διπλῆ. Ἡ ἄνευ διπλῆς ἐξήγηση συναντᾶται τόσον σπανίως ποὺ χωρὶς κανέναν ἐνδοιασμὸ μποροῦμε νὰ ἐκλάβουμε τὴν περίπτωση αὐτὴ ὡς ἑξηγητικὴ παράλειψη ἤ ἐπέμβαση τοῦ ἐκδότου.
Β. Κατάληξις θέσεως. Βλ. 1Γ΄.
Γ. Ἡ ἤδη ἀναλυθεῖσα ἀτέλεια τῶν ἐξηγητῶν. Ὁ μὲν Μάνος, ἐξηγώντας τὸ ἀπόδομα τοῦ παλαιοῦ, ἀποδίδει 3 χρόνους στὴν συλλαβὴ «(εἰσδέχον)ται», ἐνῶ ὁ Χουρμούζιος, «διορθώνοντας» τὸν ἑαυτό του, γράφει στὸ χργφ τὴν ἀπόστροφο ἄνευ κλάσματος προκαλώντας 6σημο μέτρο (κατὰ τὴν περίπτωση 1Β΄).
Δ. Ἄτμητος 8σημος.
Ε. Τὸ 6σημο μέτρο τοῦτο ἐμφανίζεται ὡς συστατικὸ ὁρισμένων θέσεων. Στὴν παπαδικὴ (πχ Κοινωνικὸν Κουκουζέλους) τὸ μέτρο αὐτὸ κατέγραφαν οἱ παλαιοὶ συνήθως διὰ μαύρου πιάσματος καὶ ἐρυθροῦ ἑτέρου. Σπανιότερα δὲ καὶ ἐφ᾿ ὅσον κεῖται ἐκτὸς διακριτῆς καὶ παγιωμένης θέσεως, ἐξηγεῖται μὲ τριπλῆ (ἤγουν 4 χρόνους) ἀντὶ τοῦ πρώτου κλάσματος, προκυπτόντων 2 τετρασήμων μέτρων ἀντὶ τοῦ 6σήμου. Ἡ παράδοσις καλλιέργησε ἀξιοθαύμαστα μερικὲς σκόρπιες ἐξαιρέσεις 3σήμων, 5σήμων καὶ 6σήμων ἐντὸς τῶν θέσεων καὶ τοιουτοτρόπως ὑπερκαλύπτεται ἡ τυχοῦσα ἀνάγκη ποικιλίας ρυθμικῶν ποδῶν σπάζοντας κάπου-κάπου τὸν συνεχῆ τετράσημο, χωρὶς μάλιστα νὰ χρειάζεται ἡ κατὰ βούλησιν μέριμνα τοῦ μελοποιοῦ ἢ τοῦ ἐξηγητοῦ πρὸς τοῦτο.
Ἄξιον σχολιασμοῦ ἐπίσης εἶναι πὼς τὸ προοίμιο τῆς θέσεως αὐτῆς («και λαμ») συχνὰ καταλαμβάνεται ἀπὸ μία μόνο συλλαβὴ. Τότε, ἡ συλλαβὴ αὐτὴ ἐκτείνεται μόνη της σὲ 4 χρόνους (βλ. πχ Α108: «πατέρα μισήσασα»). Νὰ σημειωθεῖ ἀκόμη ὅτι ἡ συλλαβὴ «(λαμβά)νου(σιν)» δὲν εἶναι ἀπαραίτητη γιὰ τὴν δομὴ τῆς θέσεως· ἡ θέσις ὑφίσταται καὶ χωρὶς αὐτὴν (βλ. προηγούμενο παράδειγμα). Γι᾿αὐτὸ, ὅταν παρεισφρύει, ἀντικαθιστᾶ τοὺς δύο μόνο τελευταίους χρόνους τῆς προηγουμένης συλλαβῆς.
ΣΤ. Τμῆμα μέλους ἐκτὸς θέσεως. «Ἀναιτιολόγητη» ἐξαίρεσις.
Ζ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση 3Β΄/1Γ΄.
Η. 6σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως, ὅμοιο μὲ τὸ Ε΄.
Θ. 3σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως.
Ι. Στὴν ἴδια θέση, ὑπάρχει καὶ ἕνα ἀκόμη 3σημο μέτρο στὴν συλλαβὴ «ο». Στὰ διαθέσιμα χργφ, ἡ θέσις συναντᾶται ἐξηγημένη μὲ 3 διαφορετικοὺς τρόπους, ὅλοι μὲ 4σημο ἀντὶ τοῦ 3σήμου. Παρὰ τὸ πλῆθος τῶν περιπτώσεων τῆς θέσεως αὐτῆς σὲ ὅλο τὸ Δοξαστάριον (βλ. πχ Α18, Α94, Β2, Β3) καὶ μάλιστα μὲ διάφορα ποιητικὰ μέτρα, δὲν μπορέσαμε νὰ ἐντοπίσουμε παρόμοια ἐξήγηση. Ἡ ἐν λόγῳ συλλαβὴ καταλαμβάνει πάντοτε 8 χρόνους, δηλ. δύο 4σημα μέτρα. Ἡ παροῦσα ἐξαίρεσις ἐνδεχομένως ἀποτελεῖ στιγμιαία ἔμπνευση τοῦ ἐξηγητοῦ ἢ καὶ τυπογραφικὸ λάθος (παραπανήσιο γοργόν).
ΙΑ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄. Ὡς συνήθως, στὰ χργφ ὑπάρχει καὶ ἄλλη ἐπιλογή: Γοργὸν στὸ πρῶτο ἴσον μετὰ τὴν μαρτυρία. Λόγῳ ὅμως ἀντιγραφικῶν ἀσαφειῶν στὸ συγκεκριμένο σημεῖο, δὲν μποροῦμε νὰ δώσουμε μεγαλύτερη ἔκταση.
ΙΒ. 6σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως.
ΙΓ. Ἡ γνωστὴ παράλειψις χρονικῆς ἀποπληρώσεως τῶν καταλήξεων. Στὰ χργφ, ὁ Χουρμούζιος φαίνεται νὰ «διορθώνει» τὸν ἑαυτό του μὲ γοργόν στὸ πρῶτο ἴσον μετὰ τὴν μαρτυρία.
ΙΔ. 6σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως.
ΙΕ-ΙΣΤ. Ὅμοιες περιπτώσεις μὲ τὶς Γ΄ καὶ ΙΓ΄. Ἡ ΙΣΤ΄ παρουσιάζεται βελτιωμένη στὰ χργφ: ἀπὸ μὲν τὸν ἴδιο τὸν Χουρμούζιο χωρὶς κλάσμα καὶ συνεπῶς μὲ 6σημο μέτρο («ἔχων τὸ»), ἀπὸ δὲ τὸν Μάνο μὲ 3 χρόνους στὴν συλλαβὴ «χων» καὶ τοιουτοτρόπως πλήρη ἀποκατάσταση τοῦ 4σήμου. Ἡ καταληκτικὴ θέσις («τὸ μέγα ἔλεος») χρησιμοποιεῖται ἐπίσης καὶ σὲ τέλη ἄλλων δοξαστικῶν, ὅπου ὁ Χουρμούζιος δὲν παρεκκλίνει ἀπὸ τὸν 4σημο. Π.χ. στὸ Α76, δίνει 3 χρόνους (πεταστὴ καὶ ἔγχρονη ἀπόστροφος) στὴν τελευταία συλλαβὴ τῆς προηγουμένης θέσεως, ἐνῶ στὸ Α13 κρατᾶ δυὸ χρόνους ἡ προθεματικὴ συλλαβὴ «Κύ». Ἡ τελευταία τούτη ἐκδοχὴ φαίνεται νὰ πλησιάζει περισσότερο στὸ πρωτότυπο κείμενο.
.
* * *
.
4) Κοινωνικόν «Αἰνεῖτε», Ἁγ. Ἰωάννου Κουκουζέλους, ἦχος πλ. α΄
Ἔχω ὑπ᾿ ὄψιν μία μόνον ἐξήγηση τοῦ θρυλικοῦ αὐτοῦ Κοινωνικοῦ· τοῦ Χουρμουζίου ἀπὸ τὸν κώδικα ΕΒΕ-ΜΠΤ 705, τὴν ὁποία καὶ συμπεριέλαβε ὁ Ἀγαθ. Κυριαζίδης στὸ βιβλίο του Ἕν ἄνθος... Ἂς δοῦμε τὶς ἐξαιρέσεις ἀπὸ τὸν 4σημο.
Α. Πρόκειται γιὰ τὴν ἤδη σχολιασμένη περίπτωση τῶν καταληκτικῶν μέτρων. Ἡ συλλαβὴ «ον» θὰ μποροῦσε νὰ ἐπεκταθεῖ σὲ 3 χρόνους καὶ νὰ προκύψουν 2 τετράσημα μέτρα ἀντὶ τοῦ ἑξασήμου (βλ. πχ Ἀναστάσεως ἡμέρα Χρυσάφου, στὸ σημεῖο «βοήσωμεν Χριστός»).
Β. 5σημο μέτρο. Τὸ μοναδικὸ μέτρο περιττοῦ πλήθους χρόνων σὲ ὅλο τὸ Κοινωνικό.
Γ. Συνήθης ἐξαίρεσις 6σήμου. Μελικὸ τμῆμα ποὺ συναντᾶται σὲ διάφορες θέσεις καὶ διάφορα εἴδη ἀργοῦ μέλους (βλ. σχόλια εἰς τὸ ἀνωτέρω Δοξαστικὸν τοῦ Ἰακώβου, περίπτωση 3Ε΄).
Δ. Ἑτέρα συνήθης ἐξαίρεσις 6σήμου. Τὸ συγκεκριμένο μέτρο κλείνει ἐπὶ τὸ πλεῖστον μὴ καταληκτικὲς θέσεις. Συχνὰ συνδυάζεται μὲ 2 ἀκολουθοῦντες προθεματικοὺς χρόνους ἢ ταυτίζει τοὺς 2 τελευταίους της χρόνους (δηλ. τὸ ἐλαφρόν) μὲ τὴν ἔναρξη τῆς ἑπομένης θέσεως, δίδοντας 2 τετράσημα μέτρα ἀντὶ τοῦ 6σήμου (πρβλ. πχ Χερουβικόν σύντομον Πέτρου α΄ ἤχου, στὸ σημεῖο «βασιλέ-βασιλέα»).
Ε. Τὸ ἔγχρονον ἴσον συνιστᾶ 2σημο μέτρο ποὺ καλεῖται νὰ ἑνωθεῖ μὲ κάποιο γειτονικὸ μέτρο. Μὲ κριτήριο τὴν συλλαβή του, τὸ ἑνώσαμε μὲ τὸ ἑπόμενο. Θὰ μποροῦσε νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὸ προηγούμενο, καθὼς ἡ ἑπόμενη θέση τοῦ παρακαλέσματος εἰσέρχεται μὲ ἰδιαιτέρως τονιζόμενη καὶ ἀρκετὰ καθιερωμένη ἔναρξη (βλ. παρακάτω: «να χα»· ἐπίσης, Χερουβικόν σύντομον Πέτρου: «βασιλέ»).
ΣΤ. Ἑτέρα συνήθης ἐξαίρεσις 6σήμου. Μελωδικὴ κίνησις ἀπαντώμενη σὲ διάφορες θέσεις, ποὺ συνδυάζεται συχνὰ μὲ τὴν ἀκολουθοῦσα μελωδία ἀποδίδοντας μέτρα τετράσημα ἀντὶ τοῦ 6σήμου (μὲ τὴν λογικὴ ποὺ περιγράψαμε στὴν περίπτωση Δ΄).
Ζ. Σπάνια ἀλλὰ συγκεκριμένη ἐξαίρεσις ἑξασήμου, ὡς δομικοῦ συστατικοῦ θέσεως.
Η. 6σημο καταληκτικὸ μέτρο. Ἀνήκει στὶς ἐπαρκῶς σχολιασμένες στὴν ἀρχὴ τοῦ ἄρθρου ἐξαιρέσεις.
Θ. Ἡ γνωστὴ θέση τῆς παρακλητικῆς τῆς παλαιᾶς γραφῆς. Ἄρρυθμη μελωδία, εἰσαγωγικὴ (βλ. πχ Θεοτόκε Παρθένε Μπερεκέτου) ἢ καταληκτική, ψαλλόμενη μὲ ἀργὴ χρονικὴ ἀγωγή.
Δὲν θεωροῦμε πλεονασμὸ νὰ ἐπισημάνουμε καὶ στὸ μέλος τοῦτο τὴν δίχως προβληματισμοὺς ἐπέμβαση τοῦ ἐξηγητοῦ, ποὺ συμπεριφέρεται ὡς θεωρῶν αὐτονόητο δικαίωμά του τὸ στρογγύλεμα τῶν καταληκτικῶν μέτρων (βλ. κόκκινους κύκλους), εἴτε ἀφαιρώντας εἴτε προσθέτοντας ἕνα χρόνο ἀπὸ τὴν δίχρονη θεμελιακὴ μορφὴ τοῦ τελευταίου ἴσου μιᾶς θέσεως.
Μετερχόμενοι πρωτογενῶς τὰ μέτρα Α, Ε καὶ Η ποὺ σχηματίζονται ἀπὸ συνένωση 4σήμου μὲ 2σημο καὶ ἀγνοώντας τὴν θέση τῆς παρακλητικῆς ἔχουμε συνολικὰ γιὰ τὸ παρόν Κοινωνικό:
- 4σημα μέτρα: 113
- 2σημα: 3
- 5σημο: 1
- 6σημα: 11
.
* * *
.
5) Κεκραγάριον Ἰακώβου, ἦχος β΄
Ὡς βάσις καὶ τοῦ παρόντος ἐλήφθη ἡ Πανδέκτη. Εἴχαμε ἐπίσης ὑπ᾿ ὄψιν τὸ Ταμεῖον Ἀνθολογίας τοῦ Χουρμουζίου (1824), τὸ Ταμεῖον Ἀνθολογίας τοῦ Φωκαέως (1834) καὶ τὴν χργφ ἀνθολογία ΕΒΕ 915 τοῦ 1829 κατ᾿ ἐξήγησιν Γρηγορίου. Σὲ κόκκινα πλαίσια κλείσαμε ὁρισμένα σημεῖα ποὺ κρίναμε ἄξια σχολιασμοῦ μετὰ τὴν παρουσίαση τῶν ἐξαιρέσεων. Τὸ χργφ τῆς παλαιᾶς γραφῆς εἶναι τοῦ Κώνστα.
Α-Δ-Ε. 3σημα μέτρα, συστατικὰ τῶν θέσεων.
Β. 6σημο μέτρο, συστατικὸ τῆς θέσεως.
Γ. 6σημα καταληκτικὰ μέτρα (βλ. εἰσαγωγικὰ σχόλια). Στὴν πρώτη ἐκ τῶν δύο περιπτώσεων, τὸ Ταμεῖον τοῦ Χουρμουζίου, τὸ Ταμεῖον τοῦ 1834 καὶ ὁ ΕΒΕ 915 προτείνουν 2 τετράσημα, μὲ δυὸ διαφορετικοὺς μάλιστα τρόπους. Πιθανῶς λοιπὸν ἐδῶ ἔχουμε ἐπέμβαση τοῦ ἐκδότου, ποὺ βεβαίως -ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ- στὴν πρόθεσή του (προφανῶς) νὰ κόψει χρόνους, δὲν προβαίνει σὲ τυχαία ἐπιλογὴ ἀλλὰ μετατρέπει τὸ 4σημο σὲ 2σημο (ἄρτιο).
Ζ. Δύο διαφορετικὲς παραλλαγὲς τῆς ἴδιας θέσεως. Ἡ πρώτη («πρόσχες») εἶναι κλασσικὴ θέση ξηροῦ κλάσματος. Στὴν δεύτερη ὁ Ἰάκωβος θέλησε νὰ χωρέσει μερικὲς συλλαβὲς ἐπιπλέον καὶ πρὸς τοῦτο προσετέθησαν 4 χρόνοι, δηλ. ἀκριβῶς ἕνα ἀκόμη 4σημο μέτρο!
Η. Δύο διαφορετικοὶ τρόποι κλεισίματος τῆς θέσεως τοῦ ξηροῦ κλάσματος. Στὸ παλαιό, ἡ θέσις τελειώνει μὲ συνδέσμους (διπλῆ ἀπόστροφο). Στὴν πρώτη περίπτωση προστίθεται ἀναλυτικῶς γραμμένη ἡ γέφυρα πρὸς τὸν Δι, ἐνῶ στὴν ἐξήγηση ἡ διπλῆ ἀπόστροφος καθ᾿ ἑαυτὴν ἀντιστοιχεῖ σὲ ἐλαφρὸν ἑνός μόνον χρόνου. Στὴν δεύτερη περίπτωση, ποὺ δὲν προβλέπεται κάποια ἰδιαίτερη σύνδεση, ἡ διπλῆ ἀπόστροφος ἐξηγεῖται μὲ συνήθη ἄργια, ἐνῶ τὸ ἴσον ποὺ άκολουθεῖ ἐνσωματώνεται ἀπὸ τὸν Γρηγόριο μὲ γοργόν. Καὶ οἱ δυὸ ἐκδοχὲς, παρὰ τὶς διαφορετικὲς ἀνάγκες των, ἐκτείνονται ἀκριβῶς σὲ ἕνα 4σημο μέτρο.
.
* * *
.
6) Φῶς ἰλαρόν, μέλος ἀρχαῖον, ἦχος β΄
Ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ χαρακτηριστικὰ δείγματα 4σήμου ρυθμοῦ. Ἐκτὸς ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων, κάθε συλλαβὴ κρατᾶ 4 χρόνους. Ἔχουν φωτισθεῖ τὰ δύο 6σημα (4σημο+2σημο) μέτρα τοῦ ὅλου μέλους, ἐνῶ μὲ κόκκινο πλαίσιο σημειώθηκαν οἱ ὀλίγιστες περιπτώσεις μὴ 4χρόνων συλλαβῶν. Ἀπὸ αὐτές, σὲ δύο περιπτώσεις ἔχουμε ἁπλῶς μιὰ ἀνακατανομὴ χρόνων μεταξὺ δύο διαδοχικῶν συλλαβῶν: «ὁ δι(δούς)», «σὲ δο(ξάζει)».
.
Ἔλαβε πέρας ἡ παροῦσα μελέτη
τῇ 16ῃ Ὀκτωβρίου 2011
.
(1) Χρησιμοποιοῦμε τοὺς ὅρους «μέτρο» καὶ «ποὺς» μὲ τὶς ἔννοιες ποὺ τοὺς δίνει κατὰ βάσιν ὁ Χρύσανθος. Ὅθεν, μέτρα εἶναι τὰ δομικὰ ρυθμικὰ συστατικὰ ἑνὸς μέλους καὶ πόδες τὰ δομικὰ συστατικὰ ἑνὸς ρυθμοῦ. Δὲν ἐμπίπτει στὰ ὅρια τῆς παρούσης ἡ γενικότερη διασαφήνισις τῆς συγκεχυμένης ὁρολογίας ποὺ συναντᾶται.
(2) Βλ. ἄρθρο Ὑπάρχει Τετράσημος Ρυθμός;
(3) Ἡ μία ἐξ αὐτῶν εἶναι ἡ ἀμφιλεγόμενη θέση «Νεῦσον πρὸς ὕμνους» τῶν ἰαμβικῶν Καταβασιῶν τῶν Χριστουγέννων. Ὁ κώδικας ΕΒΕ 915 μᾶς παρέχει δόκιμη ἐναλλακτικὴ πρόταση χωρίς 3σημα μέτρα. Ἐπίσης, παρακάτω στὴν ϛ΄ («θᾶττον μολεῖν σε») καὶ στὴν η΄ ὠδὴ («λαοὺς πρὸς ὕμνον») ἡ ἴδια θέση ἐμφανίζεται «διορθωμένη».
(4) Τὸ Εἱρμολόγιον καὶ ἡ Παράδοση τοῦ Μέλους του, Ἀθῆναι 2004. Ἀναφέρεται στὸν κώδικα 229 - αὔξ. ἀρ. 81 τοῦ 1811 τῆς βιβλιοθήκης Ψάχου. Πηγή: ἀπὸ ἐδῶ.
(5) Εἰδικῶς τὸ ἀργοσύντομο στιχηραρικὸ μέλος, λόγω τῶν ἰδιαιτεροτήτων του, θὰ ἐξεταστεῖ ξεχωριστὰ σὲ ἰδιαίτερο ἄρθρο.
(6) Ὁμιλοῦμε ἐδῶ κυρίως γιὰ τὴν τελευταία φάση τῆς παλαιᾶς γραφῆς (β΄ ἥμισυ 18ου αἰ. - 1814), κατὰ τὴν ὁποία ἐγράφη καὶ ἡ παροῦσα δοξολογία.
(7) Ἐπισημαίνουμε, τὴν διάσταση τῶν ἐννοιῶν «ἀργὸς/σύντομος δρόμος» καὶ «ἀργὴ/σύντομη ἐξήγηση». Ὁ ἀργὸς δρόμος μιᾶς θέσεως προέρχεται ἀπὸ τὸν χρονικὸ διπλασιασμό της καὶ ἡ ἔννοιά του καθ᾿ ἑαυτὴν δὲν σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὴν παρασήμανση τῆς θέσεως.
Σχόλια
Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.