Greek
Είστε εδώ Αρχική » Θεωρία καὶ πρᾶξις » Ρυθμὸς 4σημος » Ρυθμικὴ ἐπεξεργασία μελῶν

Ρυθμικὴ ἐπεξεργασία μελῶν

Ἱερομονάχου Συμεών

Ἔχοντας ἤδη προσεγγίσει τὸ θεωρητικὸ ὑπόβαθρο τοῦ 4σήμου ρυθμοῦ, θὰ ἐπι­χειρήσουμε στὸ παρὸν ἄρθρο νὰ «χωρίσουμε» σὲ μέτρα (1) μερικὰ κείμενα τῶν τριῶν πρώτων κατηγοριῶν (2), σχολιάζοντας καὶ ἀναλύοντας μέχρις ἑνὸς ση­μείου τὶς συναν­τώμενες ἐξαιρέσεις. Σὺν τῷ χρόνῳ θὰ προστεθοῦν καὶ ἄλλα μέλη μὲ ρυθμι­κὲς ἀσάφειες, κατ᾿ ἐπιθυμίαν τῶν ἀναγνωστῶν.

Κρίνουμε σκόπιμο, προτοῦ ἐπικεντρώσουμε σὲ ἐπιμέρους λεπτομέ­ρειες, νὰ ἐξετάσουμε συνολικὰ τὸ πρόβλημα τῆς χρονικῆς συναρμογῆς τῶν θέσεων κατὰ τὴν ροὴ ἑνὸς ἄσματος..

.

ΟΙ «ΑΡΓΙΕΣ» ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ

Στὴν πλειοψηφία τῶν ἐξηγήσεων τῆς Νέας Μεθόδου, παρατη­ρεῖ­ται ἕνα στρογγύλεμα σὲ ἄρτιο πλῆθος χρόνων (2, 4 ἢ 6) τοῦ ρυθ­μικοῦ μέ­τρου στὸ ὁποῖο ἀνήκει ἡ καταληκτικὴ συλλαβὴ κάθε θέσεως. Ἐπειδὴ ὅμως αὐτὸ δὲν συμβαίνει πάντοτε, προβάλλει εὔλογα ἴσως ὁ προβληματισμός: Μήπως εἶναι συνειδητὴ ἡ ἀσυνέπεια τῶν ἐξηγητῶν στὴν ρυθμικὴ ἀποπλή­ρωση τῶν μέτρων τῶν καταλήξεων; Ἐπιτρέπεται οἱαδήποτε ἐπέμβασις στὴν ἑκάστοτε ἐπιλογὴ τῶν ἐξηγητῶν;

Ἂς δοῦμε κατ᾿ ἀρχὰς τὶ λέγει ὁ θεωρητικὸς θεμελιωτὴς τῆς Νέας Μεθόδου Χρύσανθος: Εἰς τὴν ῥυθμικὴν ὁ χρόνος ὅς τις περν χωρὶς φθόγ­γου πρὸς ἀναπλήρωσιν τοῦ ῥυθμοῦ, (τὸ ὁποῖον γίνεται ὅταν ὁ ῥυθμὸς περι­σεύῃ τῆς μελῳδίας περὶ τὰ μέσα τοῦ τροπαρίου) ὀνομάζεται χρόνος Κενός· τοῦτον ἡμεῖς σημαίνομεν μὲ τὴν ἁπλῆν, ἢ διπλῆν, ἢ τριπλῆν, κατὰ τὸ μάκρος τὸ ὁποῖον ἔχει (ΘΜ, §187, σελ. 83). Ὅπου τύχοι ἐμμελὲς μάκρος συλλαβῆς, ἐκεῖθεν ἀρχίζομεν νὰ χωρίζωμεν τὰ μέτρα, εἴτε τετράχρονον εἶναι ἢ δίχρο­νον. Καὶ ἂν προηγῆται φθόγγος τελικὸς, ὅς τις δύναται νὰ εἶναι καὶ βραχὺς, καὶ δίχρονος, καὶ τρίχρονος, διορίζεται ὁ χρόνος τούτου τοῦ φθόγ­γου ἀπὸ τὴν ἑπομένην ἔμφασιν (ΘΜ, §172, σελ. 74). Ὅταν προευρίσκηται κᾀμμία συλλαβὴ καταληκτικὴ τοῦ μέλους, τῆς ὁποίας ἡ μακρότης ἂν γίνῃ καὶ μονόχρονος καὶ δίχρονος καὶ τρίχρονος, δὲν παραβλάπτεται τὸ μέλος, νὰ διορίζωμεν τὴν μακρότητά της, καθὼς ζητεῖ ἡ ἑπομένη τετράχρονος, ἢ δίχρονος μακρότης ἡ ἀμετάβλητος. Οὕτω τῆς λέξεως Εὐχὰς ἡ συλλαβὴ χὰς γίνεται τρίχρονος, διὰ τὰς ἑπομένας ἀμεταβλήτους μακρότητας τῶν συλλαβῶν, α, γι, ε, κυ, ρι καὶ ε (Κῶδιξ 18 Δημητσάνας, §128). [...] Εἶναι δὲ σιω­πὴ, τὸ νὰ παρέρχηται χρόνος ἄφθεγκτος ἀνάμεσα εἰς τοὺς φθόγγους τῆς μελῳ­δίας, ἢ διὰ ἀποπλήρωσιν τοῦ ῥυθμοῦ, ἢ τοῦ μέτρου, ἢ διὰ ἄλλην τινὰ χρεί­αν (ΘΜ, §395, σελ. 176).

Ὁ Χρύσανθος, λοιπὸν, ὁμιλεῖ κατηγορρηματικὰ γιὰ τὸ φαινόμενο τῆς ἀπο­πλη­ρώσεως τῶν ρυθμικῶν ποδῶν, ποὺ φαίνεται νὰ ἦταν κάτι αὐτονόητο γιὰ τὴν ἐποχή του. Ἡ σημερινὴ πρόοδος τῆς παλαιογρα­φίας ἔχει καταστήσει προφανῆ τὴν ἀπουσία ἀπο­λύτως προσδιοριστικοῦ ρόλου τῶν «ἀργιῶν» τῆς παλαιᾶς γραφῆς καὶ τὴν ὡς ἐκ τούτου παρεχόμενη εὐελιξία στὴν ἐξήγησή των. Σημειώ­νει σχετικὰ ὁ καθηγητὴς Γρ. Στάθης: Δὲν χωρεῖ ἀμφιβολία ὅτι, ἐκτὸς ἀπ᾿ τὴν ἀνάγκη τῆς «κρατήσεως» τοῦ χρόνου κατὰ τὴν ροὴ ἢ ἀνάπτυξη τοῦ μέλους, οἱ ἄργιες ἀναπλήρωναν τὶς ἐλλείψεις τῶν ρυθμικῶν ποδῶν. Καὶ: Ὁπωσδήποτε τὰ «λείμματα», γνωστὰ σήμερα ὡς σιωπὲς ἢ παύσεις, ἦταν στοιχεῖα τοῦ μέλους ἀπαραίτητα· καὶ ἐπειδὴ δὲν ἔχουμε εἰδικὰ σημάδια γιὰ τὴν παρασήμανσή τους πρὸ τῆς Νέας Μεθόδου ἀναλυτικῆς σημειογραφίας (1814-1815), πρέπει νὰ ὑποθέσουμε ὅτι συνυπονοοῦνταν ὅπου χρειάζονταν, στὰ σημάδια τῶν ἀργιῶν (Ἡ ἐξήγηση τῆς ψαλτικῆς τέχνης, σελ. 343).

Πρὸς πίστωσιν τῶν ἀνωτέρω, ἂς ἐξετάσουμε δειγματοληπτικὰ τὴν συμ­περιφορὰ τῆς συνήθους προσωρι­νῆς καταλήξεως τοῦ α΄ στιχηραρικοῦ ἤχου μὲ κίνηση ἀρχικῶς ἀπὸ τὸν Γα πρὸς τὸν Πα καὶ τελικῶς πάλι πρὸς τὸν Γα. Ἀναλόγως τοῦ τονισμοῦ της (στὴν τελευταία ἢ προτελευταία συλλαβὴ) ἐμφανίζεται μὲ 2 βασικὲς διαφορετικὲς ἐκδοχὲς, μὲ κοινὸ χαρακτηριστικὸ στὴν παλαιὰ γραφὴ τὴν διπλῆ στὸ τελευταῖο φθογγόσημο. Σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις ποὺ ἐντοπίσαμε στὸ ἀναστασιματάριο τοῦ Πέτρου, φωτίσαμε τὸ τμῆμα τῆς θέσεως ποὺ ὁριοθετεῖ τὴν ἔναρξη τοῦ καταληκτικοῦ μέτρου καὶ κλείσαμε σὲ κόκκινο πλαίσιο ὅλο τὸ καταληκτικὸ μέτρο. Ἔτσι γίνεται σαφὴς ἡ ποικιλία στὴν ἐξήγηση τῶν τελευταίων χρόνων (τῆς διπλῆς τῆς παλαιᾶς γραφῆς) μὲ μόνιμο κριτήριο τὸ ἄρτιο στρογγύλεμα τῶν χρόνων τοῦ ἐν λόγῳ μέτρου..

* * *
ΠΕΡΙ ΑΡΓΟΥ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΕΛΟΥΣ

Ἂς ἔλθουμε σὲ πιὸ συγκεκριμένες παρατηρήσεις. Μελετώντας τὰ ἀργὰ εἱρμολογικὰ μέλη (βλ. παρακάτω: Δοξολογία Π. Βυζαντίου, Ὁ Ἄγγελος ἐβόα), δὲν εἶναι δύσκολο νὰ διαπιστώσει κανεὶς ὅτι πολὺ σπάνια συναντᾶ­ται περιττοῦ πλήθους χρόνων μέτρο ὡς δομικὸ συστατικὸ θέσεως ἀλλὰ καὶ γενικῶς κατὰ τὴν ροὴ τοῦ μέλους. Εἶναι ἐντυπωσιακὸ ὅτι σὲ ὁλόκληρο τὸ Εἱρμολόγιο Καταβασιῶν τοῦ Λαμπαδαρίου ποὺ ἐξέδωσε στὰ 1825 ὁ Χουρ­μούζιος, ὑπάρχουν μόνο δύο θέσεις μὲ μέτρο περιττοῦ πλήθους χρόνων ἐντὸς αὑτῶν (3). Ἐκτὸς εὐαρίθμων καὶ συγκεκριμένων ἐξαιρέσεων (ὅπως π.χ. στοὺς με­λι­σματικοὺς πλατυσμοὺς τῶν πολυελέων), περιττοὶ χρόνοι συναντῶνται μόνον στὶς καταλήξεις τῶν θέσεων, στὸ σημεῖο ποὺ πραγματοποιεῖται ἡ συν­αρμογὴ μὲ τὴν ἑπόμενη θέση, καὶ μάλιστα σπανίως καὶ ἄνευ συστη­ματικότητος. Συνήθως, παρατηρεῖται ἕνα στρογγύ­λεμα τῶν καταληκτικῶν χρόνων -σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ ἀκολουθοῦν μέλος-, ποὺ ὀφείλεται ἐγγενῶς στὴν προέλευση τοῦ ἀργοῦ εἱρμολογικοῦ μέλους ἀπὸ τὸν χρονικὸ διπλα­σιασμὸ τοῦ συντόμου καὶ συνιστᾶ τὴν θεμελιώδη ἀρχὴ τοῦ συνεπτυγ­μένου ρυθμοῦ (διὰ τὸν ὁποῖον θὰ ἀφιερώσουμε ἰδιαίτερο ἄρθρο). Ἀκόμη καὶ ἂν δὲν ἐπεχείρησε κανεὶς ποτὲ νὰ ψάλει μὲ συνεπτυγμένο ρυθμὸ, μπορεῖ καὶ μό­νο ἀπὸ τούτη τὴν παρατήρηση νὰ συμπεράνει μὲ ἀσφάλεια ὅτι ἡ ἀμέ­θοδη χρονικὴ ἀνακολουθία τῶν καταλήξεων, ὀφείλεται σὲ «ἀτέλεια» τῶν δύο ἐκ τῶν τριῶν Διδασκάλων, Γρηγορίου καὶ Χουρμουζίου. Ὅπως εἴδαμε λε­πτομερέστερα σὲ ἕτερο ἄρθρο, οὔσης ἤδη παραμελημένης τῆς συνειδή­σεως τοῦ 4σήμου/συνεπτυγμένου ρυθμοῦ κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς μεταρ­ρυθ­μί­σεως, οἱ δύο ἐξηγητὲς δὲν ἔδωσαν ἰδιαίτερη σημασία στὸ ζήτημα αὐτό. Εἶναι μά­λιστα χαρακτηριστικὴ ἡ σημείωση τοῦ Χρυσάνθου στὸ αὐτόγραφο Θεω­ρη­τικό του (κῶδιξ 18 Βιβλιοθήκης Δημητσάνας) ποὺ συνέταξε γιὰ νὰ δώσει στὸν Γρηγόριο: Ταῦτα τὰ κεφάλαια (ἐννέα κεφάλαια σχετικὰ τοῦ ρυθμοῦ) οὐκ ἐγράφθησαν ἐν ταύτῃ τ βίβλῳ κατ᾿ αἴτησιν (!) τοῦ κεκτημένου (τοῦ Γρη­γορίου).

Ἀπεναντίας, ὁ ἴδιος ὁ Χρύσαν­θος -ὁ θεωρητικὸς τῆς ἐπιτροπῆς τοῦ 1814- πέρα ἀπὸ τὴν θεωρητικὴ κατοχύρωση τοῦ ζητήματος τοῦ ρυθ­μοῦ, στοὺς δύο αὐτογράφους μουσικοὺς κώδικές του (Εἱρμολόγιον & Δοξαστάριον) ποὺ διεσώθησαν ἀλλὰ καὶ στὰ διάσπαρτα μουσικὰ παραδείγματα τοῦ Θεωρητικοῦ του ἐμ­μένει στα­θε­ρῶς καὶ ἀπαρεγκλίτως στὸ στρογγύλεμα τῶν καταληκτικῶν μέ­τρων, καὶ μάλι­στα ἐπὶ τὸ πλεῖστον σὲ 4σημα. Γράφει σχετικῶς ὁ π. Σπυρίδων Ἀντωνίου: Στὸ χειρόγραφο αὐτό, παρατηροῦμε τὸν χωρισμὸ τῶν ποδῶν τῶν εἱρμῶν σὲ τετράσημα μέτρα. Ὁ χωρισμὸς γίνεται στὴν ἀρχὴ τῶν τονιζομένων λέξεων συνήθως μὲ τὴν προσθήκη κλάσματος ὅπου χρειάζεται ἕνας χρόνος, πρὸ τῶν τονιζόμενων συλλαβῶν τῶν λέξεων, πρὸ τῆς βαρείας, τῆς πεταστῆς ἢ τοῦ ὀλίγου ἐκλαμβάνοντάς τα ὡς τονικὰ σημάδια. Τετραπλασιάζει συχνὰ τοὺς χρόνους μιᾶς συλλαβῆς μετὰ ἀποδόματος (4).

Τίθεται ἀπὸ κάποιους ἡ ὑπόθεσις ὅτι ἴσως οἱ δύο ἐξηγητὲς θέλη­σαν συνειδητὰ μὲ τὸν τρόπο τους νὰ δώσουν στοὺς ψάλτες τὴν δυ­νατότητα πολλαπλοῦ χειρισμοῦ τῶν καταληκτικῶν χρόνων. Δὲν θεωροῦμε ἄσκοπο νὰ ἐπανέλθουμε καὶ νὰ τονίσουμε ὅτι μιὰ τέτοια δυνατότης δίδεται στὸν ψάλτη ἐξ ὁρισμοῦ σὲ ὅλες τὶς -ἐντελεῖς κυρίως- καταλήξεις ἀπὸ τὴν φύση τῆς ἴδιας τῆς ἐξηγήσεως· ὑποθετικῶς, ἀκόμη καὶ μιὰ τέλεια ρυθμι­σμένη κατάληξη δύ­ναται νὰ προσλάβει καὶ ἄλλες ἐναλ­λα­κτικὲς μορφές, ἀνα­λόγως διαφόρων πα­ρα­γόντων: χρονικῆς ἀγωγῆς, εἴδους τῆς ἀκολου­θίας, γενικῆς εὐρυθμίας τοῦ μέλους, πλήθους τῶν χορωδῶν, ὁμοιογενείας καὶ συγχρονισμοῦ των, ἀ­κό­μη καὶ ψυχοσωματικῆς κατα­στάσεώς των. Πάν­τοτε, ὅμως, μὲ μέτρα ἀρ­τί­ου πλήθους χρόνων.

Ἐν ὀλίγοις, τὸ πρόβλημα τῆς συναρμογῆς τῶν θέσεων ἠγέρθη στὴν ἐξήγη­ση. Ἔχοντας ἀναλύσει τὰ δεδομένα τῆς ἐποχῆς πρὸ καὶ γύρω στὰ 1814, δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς προβληματίζουν οὔτε νὰ προσδίδουμε ἰδιαίτερη ἔμφαση στὶς τυχὸν «ἀρρύθμιστες» συνδέσεις, ἀλλὰ νὰ διερευνοῦμε καὶ ἄλ­λες ἐξηγητικὲς δυνατότητες. Εἶναι, πιστεύουμε, προφανὲς ὅτι ὄχι μόνον ἐπι­τρέπεται ἡ ἐπέμβασις ρυθμικῆς μορφοποιήσεως τῶν ἀπολήξεων τῶν θέ­σεων, ἀλλὰ καὶ ἐπιβάλ­λεται. Χάρις δὲ στὴν σημερινὴ εὑρεῖα διακίνηση ψη­φια­κοῦ ὑλικοῦ, εὑρίσκουμε γιὰ πολλὰ ἀμφισβητούμενα σημεῖα ἐναλλακτικὲς προτάσεις, ἀκόμα καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο ἐξηγητή..

* * *
ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΝΑΡΜΟΓΗΣ

Ἂς ἔλθουμε τώρα στὸν μηχανισμὸ μὲ τὸν ὁποῖο συντελεῖται ἡ ρυθ­μι­κὴ ἀποπλήρωσις (5) τῶν θέσεων.

Οἱ περισ­σό­τερες ἐντελεῖς κατα­λή­ξεις τοῦ εἱρ­μολο­γικοῦ καὶ στιχη­ρα­ρικοῦ γένους τελειώνουν μὲ νέα συλλαβὴ σὲ ἀρχὴ μέτρου. Ἡ συλλαβὴ αὐτὴ ἀντιστοιχεῖ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον στὴν παλαιὰ γραφὴ (6) σὲ συν­δέσμους (διπλῆ ἀπόστροφο) ἢ κάποιο ἄλλο σημάδι συν­οδευόμενο ἀπὸ ἀπό­δο­μα ἢ διπλῆ. Τὰ σημάδια αὐτὰ βεβαίως (κυρίως τὸ ἀπόδομα) ἐπιφέρουν ἑνίοτε κάποιο μελισματικὸ τέλος στὴν θέση. Συνή­θως, ὅμως, καὶ μάλιστα στὸ ἀργό εἱρμολογικὸ καὶ στὸ ἀργοσύντομο στιχη­ρα­ρικὸ εἶδος (δηλαδὴ στὰ ἀναλυ­τικῶς γραμμένα μέλη) ἐμπεριέχουν κάποια ἀόριστη ἄργια καὶ μποροῦν νὰ διαρ­κέσουν μέχρι καὶ 4 χρόνους, μὲ ἐπι­κρα­τέστερη διάρκεια τοὺς 2 χρόνους. Ὁ καθορισμός της ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ καὶ ἐπαφίεται στὴν διάκριση τοῦ πρωτοψάλ­του ἢ τοῦ ἐξηγητοῦ.

Συχνά, ἡ ἐν λόγῳ συλλαβὴ ἀποτελεῖ ἀρχὴ 4σήμου μέτρου ποὺ ὁλο­κληρώνεται μὲ τοὺς ἀμέσως ἑπομένους χρόνους (συνήθως 1 ἢ 2), ὅταν «πε­ρισσεύουν» ὡς προθεματικοὶ τῆς ἀκολουθούσης θέσεως (βλ. πχ παρα­κάτω στὴν Δοξολογία Π. Βυζαντίου-2ος στίχος: «εὐλο­γοῦ­μέν Σε προ­σκυ­νοῦμέν Σε», «δοξολο­γοῦ­μέν Σε εὐχαριστοῦμέν Σοι»). Ὅταν δὲν διατίθενται τέτοιοι χρόνοι, ἡ καταληκτικὴ συλ­λα­βὴ εἴτε καταλαμ­βάνει 2 χρόνους καὶ ἑνοῦται μὲ τὸ προηγούμενο μέτρο μετα­τρέ­ποντάς το σὲ 6σημο, ὅπως στὴν περίπτωση 1Γ΄ τῆς Δοξολογίας τοῦ Βυζαντίου («εὐχαριστοῦμέν Σοι»), εἴτε καταλαμβάνει αὐτοτε­λῶς ἕνα 4σημο μέτρο (πχ «Δόξα Σοι τῷ δείξαντι τὸ φῶς»). Ὅταν οἱ ἐπακολουθοῦντες προθεματικοὶ χρόνοι εἶναι 3, ἡ καταληκτικὴ συλλαβὴ εἴτε κρατᾶ 1 μόνον χρόνο ἐὰν τὸ ἐπιτρέπει ἡ θέσις καὶ ἡ ἐκτύλιξις τοῦ μέλους, εἴτε ἐκτείνεται σὲ 3 χρόνους καὶ δημιουρ­γεῖται μέτρο 6σημο. Σπανιότερα συν­αν­τοῦμε 4χρονη καταληκτικὴ συλλαβὴ καὶ 2 προθεματικοὺς χρόνους, ποὺ ἐπίσης ἑνοῦνται σὲ 6σημο.

Ὑπάρχουν τέλος ἀτελεῖς καταλήξεις (συνήθως ἄνευ ἀργίας στὴν τελευταία συλλαβή) ποὺ ὁ μελοποιὸς ἢ ὁ ἐξηγητὴς δὲν θέλει νὰ «καθυστε­ρήσει» γιὰ λόγους εὐρυθμίας-ροῆς τοῦ μέλους. Ἔτσι, στὸ δυνητικὰ ὑφιστά­μενο 6σημο (4σημο+2σημο) τελευταῖο μέτρο τῆς καταλήξεως ἐνσω­ματώ­νεται ἡ μονόχρονη προθε­ματικὴ συλλαβὴ ποὺ τυχὸν ἀκολουθεῖ. Στὴν περίπτωση 1Β΄, ἡ «δο» εἶναι προθε­ματικὴ συλλαβὴ τῆς θέσεως «(δο)ξο­λο­γοῦμεν Σε» ποὺ ἐν­σω­ματώ­νεται στὴν θέση «(προσκυ)νοῦ­μεν Σε», ἀντι­καθι­στώντας τὸν 2ο χρό­νο τῆς τελευταίας της συλλαβῆς. Συναν­τᾶται καὶ προθε­μα­τικὴ συλλαβὴ μὲ γορ­γόν, διατηρουμένου τοῦ κλάσματος τῆς καταλη­κτικῆς συλλαβῆς (βλ. περί­πτωση 1ΣΤ΄, 1Ι΄ κ.ἄ)...

* * *
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΙΣ

  1. Οἱ θέσεις ἔχουν κατὰ βάσιν τετράσημη δομή (βλ. ἄρθρο Ὑπάρ­χει Τετράσημος Ρυθμός;).
  2. Ἡ θεμελιώδης χρονικὴ μονάδα τοῦ τετρασήμου ρυθμοῦ εἶναι οἱ 2 χρόνοι. Συνεπῶς, ὁ τετράσημος νοεῖται ὡς 2σημος συνεπτυγμένος.

  3. Ἡ συναρμογὴ κάθε θέσεως μὲ τὸ ἀκολουθοῦν μέλος πραγμα­το­ποιεῖται μὲ στρογγύλεμα σὲ ἄρτιους χρόνους τοῦ καταληκτικοῦ της μέ­τρου.

  4. Ἰδανικά, τὸ καταληκτικὸ μέτρο ἀκολουθεῖ τὸν γενικὸ ρυθμὸ τοῦ μέλους καὶ γίνεται ἐπίσης τετράσημο.

.

* * *

.


ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΜΕΛΩΝ

1) Δοξολογία Πέτρου Βυζαντίου, ἦχος πλ. α΄ (συναντᾶται καὶ ὡς α΄ 4φωνος)

Ὡς βάσις παρουσιάσεως τῆς δοξολογίας ἐλήφθη τὸ κείμενο τῆς Μου­σικῆς Πανδέκτης (1851), ὡς τὸ πλέον γνωστὸ στὸν ἱεροψαλτικὸ κόσμο. Βοηθήματα γιὰ τὴν μελέτη μας ἀπετέλεσαν ἐπίσης: Τὸ χργφ 4 Σιατίστης τοῦ 1823, ποὺ φιλοξενεῖ τὴν πλέον διαδεδομένη, ὡς φαίνεται, ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου, ἡ ὁποία προφανῶς ἐξεδόθη καὶ στὰ ἔντυπα μὲ ἐλάχιστες μικροπαραλλαγὲς· τὸ Ταμεῖον Ἀνθολογίας τοῦ Φωκαέως (1834)· ἡ περίφημη Κοκκινογοργοῦσα (1846)· καὶ ἡ ἀνέκδοτη ἐξήγησις τοῦ Ὑδραίου κωδικο­γράφου καὶ ἐξηγητοῦ παπα-Γεωργίου Μάνου. Δυστυχῶς δὲν μπορέσαμε νὰ ἐντοπίσουμε κάποια ἐξήγηση τοῦ Χουρμουζίου. Δὲν παραπέμπουμε στὰ χργφ ΕΒΕ 2329 καὶ ΕΒΕ 3472, ὡς μὴ διαφέροντα οὐσιαστικῶς ἀπὸ τὸν 4 Σιατίστης. Ἐπισυνάπτουμε καὶ τὸ πρωτότυπο κείμενο ἀπὸ τὸν κώδικα ΕΒΕ 3469 καὶ ἀπὸ ἕτερο χργφ τοῦ Κώνστα.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f681

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f682a

 

Α. Ἡ διπλῆ ἐδῶ εἶναι ἕνα κατάλοιπο τῆς παλαιᾶς γραφῆς. Τίθεται στὸ τέλος στίχων ἢ τροπαρίων μὲ ἀόριστη διάρκεια. Στὴν πράξη, πολλὲς φορὲς συμπληρώνεται σὲ 4σημο ἀπὸ «προθεματικοὺς» χρόνους τοῦ ἑπομέ­νου στίχου ἢ τροπαρίου καὶ συνεπῶς ἐξαρτᾶται ἀπὸ αὐτούς. Ἐπαναλαμ­βά­νεται σὲ ὅλους τοὺς στίχους τῆς Δοξολογίας.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f682b

Β-Γ. Μέτρα 6σημα. Πρόκειται γιὰ τὶς δύο συνηθέστερες ἐξαιρέσεις, ποὺ ἀφοροῦν τὸ τέλος τῶν θέσεων καὶ βασίζονται στὸν μηχανισμό ποὺ περιεγράφη ἀνωτέρω.

Ὁ Μάνος, ἂν καὶ γενικῶς δὲν δίνει συνειδητὰ σημασία στὸ συγκε­κριμένο πρόβλημα τῆς χρονικῆς διευθετήσεως τῶν καταλήξεων τῶν θέσεων (καὶ κατ᾿αὐτὴν τὴν ἔννοια δὲν ἀποτελεῖ ἀξιόπιστη πηγή), ἐν τούτοις σὲ πολ­λὲς περιπτώσεις «διορθώνει» τὴν ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου ἀποκαθι­στώντας τοὺς 4σήμους στὶς καταλήξεις τῶν θέσεων. Ἐν προκειμένῳ, στήν περί­πτωση Β΄ ἐκτείνει τὴν συλλα­βὴ «(προσκυνοῦμέν) Σε» σὲ 3 χρόνους.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f682c

Δ-Ε. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

ΣΤ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Καὶ ἐδῶ ὁ Μάνος προτιμᾶ δύο 4σήμους ἀντὶ τοῦ 6σήμου.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f682d

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f683a

Ζ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

Η. Μία ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες περιπτώσεις περιττοῦ ἀριθμοῦ χρόνων σὲ ὅλη τὴν δοξολογία, ὅπου, σύμφωνα μὲ ὅσα ἀναπτύξαμε στὴν ἀρχὴ τοῦ παρόντος, μπο­ροῦ­με νὰ «ἐπέμβουμε» ἐπεκτείνοντάς τὴν συλλαβὴ «(Πα)τρός» σὲ 3 χρό­νους, εἴτε μὲ διπλῆ, εἴτε μὲ πεταστὴ καὶ ἀπόστρο­φο μετά κλάσματος. Τὸ δικαίωμα αὐτὸ ἐξ ἄλλου μᾶς τὸ δίνει καὶ ἡ διπλῆ τοῦ πρωτοτύπου κειμένου.

Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καὶ ἡ πρότασις τοῦ Μάνου ποὺ «διορ­θώ­νει» τὴν προκειμένη ἔλλειψη διπλασιάζοντας τὴν ἀκολου­θοῦ­σα συλλαβὴ « (αἴ­ρων)» μὲ κλάσμα, ἐνῶ ἡ Κοκκινογοργοῦσα τὴν διπλασιάζει μὲ δύο δια­δο­χικὲς ἀναβάσεις μιᾶς φωνῆς.

Θ. Παρόμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Ἐδῶ, ἡ τελευταία συλλαβὴ «ρων» τῆς θέσεως γράφεται στὸ παλαιὸ μὲ συνδέσμους καὶ μᾶς δίνει ὅλο τὸ δι­καίωμα γιὰ ἀπαλοιφὴ τῶν γοργῶν καὶ ἀνάπτυξη τῶν δύο συλλαβῶν «ρων την» σὲ ἕνα 4σημο μέτρο. Μὲ αὐτὴν τὴν μορφὴ εὑρίσκεται ἡ συγκε­κρι­μένη θέση στὸ Τα­μεῖον τοῦ Φωκαέως, στὴν ἐξήγηση τοῦ Μάνου καὶ στὴν Κοκ­κι­νο­γοργοῦσα, καὶ αὐτὸ ἐκτελοῦν στὴν πράξη, συνειδητὰ ἢ μή, οἱ περισ­σότεροι ψάλτες.

Ι. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄.

ΙΑ. Ἡ ἐξαίρεσις τούτη περιγράφεται ἀνωτέρω. Ἡ καταληκτικὴ συλ­λαβὴ «ρων» τῆς θέσεως «(ὁ) αἴρων» καταλαμ­βάνει 3 χρόνους γιὰ νὰ σχημα­τίσει 6σημο μαζὶ μὲ τοὺς 3 προθεμα­τικοὺς χρόνους ποὺ ἀκολουθοῦν.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f683b

ΙΒ. Τμῆμα τοῦ μέλους ἐκτὸς διακριτῆς θέσεως. Ἐκτιμῶ ὅτι ὁ μελο­ποιὸς ἔδωσε βαρύτητα στὴν ἐπανάληψη τοῦ ἐναρκτήριου σχήματος ΖΩ-ΚΕ-ΔΙ-ΓΑ (θέση ψηφιστοῦ καὶ πιάσματος στὸ παλαιὸ) ποὺ κυριαρχεῖ καὶ χα­ρα­κτηρίζει ὁλόκληρη τὴν Δοξολογία. Ἡ κατὰ τὰ λοιπὰ ἀναιτιολόγητη αὐ­τὴ ἐ­ξαί­ρεσις καὶ ἡ παρέκκλισις ἀπὸ θεμελιώδεις κανόνες μελοποιΐας τοῦ Πέτρου Λαμ­παδαρίου μᾶς ὑποψιάζει ὅτι οὔτε ὁ Βυζάντιος εἶχε συνειδητὴ γνώση τοῦ 4σήμου ρυθμοῦ.

ΙΓ. Στὸ χργφ 4 τῆς Σιατίστης καὶ στὸ Ταμεῖον τοῦ Φωκαέως, ἡ ἀπό­στροφος συνοδεύεται ἀπὸ διπλῆ, ὁπότε ἐδῶ πρόκειται προφανῶς γιὰ τυπο­γραφικὸ λάθος. Συνεπῶς, ἔχουμε γιὰ μιὰ ἀκόμη φορὰ 6σημο μέτρο, τὸ ὁποῖ­ον δὲν ἀποκλείε­ται νὰ ἀποτελεῖ ἐπιλογὴ τοῦ ἐξηγητοῦ (καὶ ὄχι τοῦ μελο­ποιοῦ), καθὼς θὰ μποροῦσε νὰ παραχθεῖ 4σημο μέτρο ἐὰν ἐτίθετο γοργὸν καὶ ἁπλῆ στὴν ἀπόστροφο (τὴν δυνατότητα αὐτὴ συναντήσαμε σὲ χργφ ἰδι­ω­τικῆς συλλο­γῆς).

ΙΔ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f683c

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f684a

ΙΕ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΓ΄. Ἐπισημαίνουμε, ὅμως, ὅτι στὸ Ταμεῖον τοῦ Φωκαέως, στὴν Κοκκινογοργοῦσα καὶ στὸ χργφ τῆς Σιατίστης ἡ συλλαβὴ «σε» ὑπογράφεται σὲ ἀπόστροφο μὲ κλάσμα καὶ ὁ 4σημος διασώ­ζεται. Πιθανότατα λοιπόν, ἔχουμε ἐδῶ ἐπέμβαση τοῦ ἐκδότου.

ΙΣΤ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ.΄

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f684b

ΙΖ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΑ΄.

ΙΗ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Η΄. Τὸ παλαιὸν ἔχει διπλῆ στὴν συλλαβὴ «(ταύ)τῃ». Καὶ ἐδῶ τὴν ἀποκαθιστᾶ ὁ Μάνος καὶ ἡ Κοκκινογορ­γοῦσα μὲ 3 χρόνους.

ΙΘ-Κ. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f684c

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f685a

ΚΑ-ΚΒ-ΚΓ. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Ἐντυπωσιακὴ ἡ ἐπέμβασις τοῦ Μάνου δι᾿ ἀποκαταστάσεως τῶν 4σήμων καὶ στὶς τρεῖς περιπτώσεις (πα­ρὰ τὴν φαινομενικὴ μάλιστα ἀναντιστοιχία μὲ τὸ πρωτότυπο).

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f685b

ΚΔ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

ΚΕ. Ἀναιτιολόγητη ἐξαίρεσις. Πιθανῶς ἔμπνευσις τοῦ μελοποιοῦ, ποὺ ἐπαναλαμβάνεται καὶ στοὺς ἑπομένους στίχους.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f685c

ΚΣΤ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΣΤ΄. Ὁ Μάνος προτείνει ξανὰ δύο 4σήμους ἀντὶ τοῦ 6σήμου.

ΚΖ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

ΚΗ. Ὀκτάσημος ἄτμητος, ἤγουν -θεωρουμένων τῶν χρόνων ἀνὰ ζεύ­γη- συνεπτυγμένος 4σημος ἀμφίβραχυς. Δηλαδή, μιά 4χρονη (ἤγουν μα­κρὰ) συλλαβὴ πλαισιωμένη ἀπό δυὸ 2χρονες (ἤγουν βραχεῖς): «χήν μου ».

Τὸ σπάνιο αὐτὸ μέτρο παράγεται ἐδῶ ἀπὸ τὴν σύμπτυξη 4σήμου καὶ 6σήμου ὡς ἑξῆς: Ἡ τελευταία συλ­λα­βὴ («μου») τῆς θέσεως «ἵασαι τὴν ψυχήν μου» γίνεται ταυτόχρονα καὶ ἡ πρώτη συλλαβὴ τῆς ἑπομένης θέσεως, λόγῳ ἐλλείψεως μιᾶς συλλαβῆς. Ἐὰν δὲν ἔλειπε μία συλλαβὴ θὰ εἴχαμε ἕνα 4σημο μέτρο γιὰ τὶς τελευταῖες συλλαβὲς τῆς μιᾶς θέσεως «(τὴν ψυ)χήν μου» καὶ ἕνα 6σημο γιὰ τὶς πρῶτες συλλαβὲς τῆς ἄλλης θέσεως «μου ὅτι» (βλ. κόκκινους κύκλους). Αὐτὸ τὸ 6σημο μέτρο θὰ ἦταν ὅμοιο κατ᾿ ἐπανά­ληψιν τῆς περιπτώ­σεως ΚΕ΄ (δηλ. τῆς καταλήξεως τοῦ προηγου­μένου στίχου).

(Πρόκειται βεβαίως γιὰ μιὰ παραλλαγὴ τοῦ αὐθεντικοῦ σχήματος τοῦ ἀμφιβράχεως ποδὸς, καθὼς στὸ τέλος ἡ συλλαβὴ «τι» ἀντικατέστησε τὸν δεύτερο χρόνο τῆς τελευταίας δομικῶς συλλαβῆς «ο»).

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f685d

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f686a

ΚΘ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

Λ-ΛΑ. Κλασικὴ θέσις ἀντικενωκυλίσματος στὴν παλαιά, ποὺ ἀποτε­λεῖται ἀπὸ ἕνα 6σημο καὶ ἕνα 4σημο μέτρο. Πρόκειται γιὰ τὸν ἀργὸ δρόμο (7) τῆς εἱρμολογικῆς θέσεως:

didaxon_me

Στὸν καταληκτικὸ 4σημο «ξόν με» τῆς προκειμένης περιπτώσεως προστίθενται οἱ δύο προθεματικοὶ χρόνοι τῆς ἑπομένης θέσεως καὶ μετατρέπεται σὲ 6σημο (σύμφωνα μὲ τὸν μηχανισμὸ ποὺ περιεγράφη ἀνωτέρω).

ΛΒ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄. Καὶ ἐδῶ ὁ Μάνος ἀποκαθιστᾶ τὸν 4σημο, δίδοντας τέσσερις χρόνους στὴν συλλαβὴ «(θέλημά) Σου» (ἀπόδομα στὴν παλαιὰ γραφή).

ΛΓ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΚΕ΄.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f686b

ΛΔ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΒ΄.

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f686c

ΛΕ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄.

ΛΣΤ-ΛΖ. Ἡ θέσις «(τὸ) ἔλεός Σου» ἀποτελεῖται ἀπὸ ἕνα 6σημο καὶ ἕνα 4σημο μέτρο. Ὅπως καὶ ἡ περίπτωσις Λ΄, προέρχεται ἀπὸ διπλασιασμὸ τῶν χρόνων τῆς συντόμου εἱρμολογικῆς θέσεως.

Ὁ ἄτμητος 8σημος (ΛΖ΄) δημιουργεῖται μὲ τὸν μηχανισμὸ ποὺ πε­ριε­γράφη στὴν περίπτωση ΚΗ΄.

ΛΗ-Μ. Ὅμοιες μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

ΜΑ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Β΄. Ὁ Μάνος δίνει 3 χρόνους στὴν καταληκτικὴ συλλαβὴ «(ἀθάνα)τος» διασώζοντας τὸν 4σημο (σύνδεσμοι στὸ παλαιό).

.

Doxologia Byzantiou Pandekti 2 f686d

ΜΒ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση ΙΒ΄.

ΜΓ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄.

.

* * *

.

Γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς παρούσης ἐργασίας, ἂς μᾶς ἐπιτραπεῖ νὰ ἐπιχειρήσουμε μιὰ μικρὴ στατιστικὴ ἐπὶ τοῦ ὡς ἄνω κειμένου τῆς Πανδέκτης (δὲν συμπεριελάβαμε τὶς καταλήξεις τύπου Α καὶ τοὺς τυχόντες προθεμα­τικοὺς χρόνους στὴν ἔναρξη τῶν στίχων):

  • 4σημα μέτρα: 228
  • 2σημα: 26
  • 6σημα: 13
  • 8σημα: 2

Στὰ 4σημα μέτρα συμπεριλαμβάνονται καὶ τὰ δύο 3σημα, ποὺ ὡς ἐ­δεί­χθη παρεισέφρυσαν ἐκ παρα­δρο­μῆς. Τὰ 2σημα εἶναι καταληκτικὰ τύπου Β καὶ Γ (ποὺ τελικῶς ἑνοῦνται μὲ τὸ προη­γού­μενο τετρά­σημο δημιουρ­γώντας τελικῶς ἑξάσημο). Νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὰ 9 ἀπὸ αὐτὰ ἐξηγεῖ ὡς 4σημα ὁ Μάνος..


* * *

 

.2) Καταβασία Θ΄ Ὠδῆς τοῦ Πάσχα, Πέτρου Λαμπαδαρίου, ἦχος α΄

Τὸ παρατιθέμενο κείμενο εἶναι ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ 1825 τοῦ Χουρ­μου­ζίου. Ἀπ᾿ὅσο γνωρίζουμε, ὁ Χουρμούζιος διεσκεύασε κατὰ τὴν δική του ἀντίληψη τὴν ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου. Στὴν διάθεσή μας ἔχουμε ἀκόμη 4 χγρφ, ἀντίγραφα τῆς ἐξηγήσεως τοῦ Γρηγορίου. Οἱ διαφορές των εἶναι τόσο μικρές, πού μᾶς ὁδηγοῦν μὲ ἀσφάλεια στὸ συμπέρασμα ὅτι προέρχονται ἀπὸ μία καὶ τὴν αὐτὴ ἐξήγηση. Ἂς δοῦμε τὶς ἐξαιρέσεις:

Α. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση 1Β΄.

Β. Ὁ Γρηγόριος ἔγραψε ἄνευ κλάσματος τὶς συλλαβὲς «ξα Κυ» δια­σώ­ζοντας τὸν 4σημο καὶ μένοντας -ὡς ἐκτιμοῦμε- πιστότερος στὸ κείμενο τοῦ Πέτρου. Ἀπὸ τὴν ἄλλη ὁ Χουρμούζιος τὸν διόρθωσε στὴν προηγουμένη κατάληξη («Ἱερουσαλήμ») δημιουργώντας 4σημο μέτρο μὲ τοὺς 2 ἀκολου­θοῦντας προθεματικοὺς χρόνους («ἡ γάρ»).

Γ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση 1Γ΄.

Δ. Ἐδῶ ἔχουμε μιὰ ἀπὸ τὶς λίγες περιπτώσεις ἑξασήμου μέτρου ἐν­τὸς θέσεως. Σὲ μερικὰ σημεῖα τῶν εἱρμῶν, συναντοῦμε ἀκριβὴ διπλασιασμὸ τῶν χρόνων τῆς σύντομης ἐκδοχῆς των χωρὶς περαιτέρω προσαρμογή. Αὐ­τὸ συναντᾶται σπανιότερα σὲ διαμορφωμένες καὶ συχνῶς ἐπαναλαμ­βανό­μενες θέσεις, ὅπως τούτη, ὅπου ὁ πιστὸς διπλασιασμὸς προ­κά­λεσε τὴν ἀνά­πτυξη τοῦ τρισήμου μέτρου τῆς συντόμου σὲ ἑξάσημο.

Ε. Σχόλιο σὲ μέτρο 4σημο: «Κεχαριτωμένη Ἀγνή». Στὰ χργφ συναν­τοῦμε ἀκόμα 2 διαφορε­τικὲς ἐκδοχὲς ὡς ἑρμηνεῖα τοῦ ἀποδόματος τῆς πα­λαι­ᾶς γραφῆς. Καὶ οἱ τρεῖς ἐπιλογὲς τῆς Νέας Μεθό­δου, ἀφ᾿ ἑνὸς ἐπιβε­βαιώνουν τὴν δυνατότητα διαφορετικῶν χρονικῶν διαρκειῶν τῆς κατα­ληκτικῆς συλλαβῆς καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου συνηγοροῦν ὁμοφώνως στὴν δημι­ουρ­γία 4σήμου μέτρου διὰ τῆς προσαρμογῆς τῆς προθεματικῆς συλλαβῆς τῆς ἀκολουθούσης θέσεως.

 

Στὸ κείμενο αὐτό, οἱ χρόνοι ποὺ ρυθμίζονται σὲ 4σημα μέτρα εἶναι 216 (54x4) ἐπὶ συνόλου 232. Ποσοστό: 93%..


* * *

.

3) Δοξαστικὸν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, Ἰακώβου, ἦχος πλ. β΄ (Α25)

Ὡς βάσις τῆς μελέτης μας ἐλήφθη βεβαίως ἡ πρώτη ἔκδοσις τοῦ Δοξασταρίου τοῦ Ἰακώβου ὑπὸ τοῦ Χουρμουζίου (1836). Στὴν διάθεσή μας ἔχουμε ἀκόμη ἀρκετὰ χργφ ποὺ ἀναφέρουν ὡς ἐξηγητὴ τὸν Χουρμού­ζιο. Ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες μικροδιαφορὲς ποὺ ἔχουν, μποροῦμε νὰ θεωρή­σου­με πὼς ἀντιγράφουν τὴν ἴδια ἐξήγηση, διαφορετικὴ πάντως τοῦ ἐντύ­που. Ἕνα ἄλλο τέλος χργφ εἶναι ἐξήγηση τοῦ προαναφερθέντος Ὑδραίου παπα-Γεωργίου Μάνου. Γιὰ τοὺς ἐνδιαφερομένους ἐπισυνάπτουμε καὶ τὸ πρωτότυπο.

.

Α. Πρόκειται γιὰ τὴν θέση ἐκ τῆς παλαιᾶς γραφῆς (Βου-Πα-Νη):

page005_proerxetai

Εἶναι θέσις τοῦ Νη ἀλλὰ ἐνίοτε ὁ Ἰάκωβος τὴν χρησιμοποιεῖ καί στόν Δι. Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, τὸ πρῶτο ὀλίγον στὴν ἐξήγηση τῆς θέσεως λαμβάνει διπλῆ (βλ. πχ Α6, Α49, Α56, Α178 ,Α251, Α349, Β86, Β134, Β148, Β168). Ἡ θέσις συναντᾶται καὶ στὸ Στιχηράριον τοῦ Γερμανοῦ (βλ. πχ ΜΠΤ 750/σ.107, ΜΠΤ 750/σ.108), ἑξηγημένη ὅλως χρωματικῶς, ἀλλὰ πάντως μὲ διπλῆ στὸ ἐν λόγῳ ὀλίγον. Στὶς χειρόγραφες ἐπίσης ἐξηγήσεις Χουρμουζίου καὶ Μάνου τὸ ὀλίγον ἔχει διπλῆ. Ἡ ἄνευ διπλῆς ἐξήγηση συναντᾶται τόσον σπανίως ποὺ χωρὶς κανέναν ἐνδοιασμὸ μποροῦμε νὰ ἐκλά­βουμε τὴν περί­πτωση αὐτὴ ὡς ἑξηγητικὴ παράλειψη ἤ ἐπέμβαση τοῦ ἐκδότου.

Β. Κατάληξις θέσεως. Βλ. 1Γ΄.

Γ. Ἡ ἤδη ἀναλυθεῖσα ἀτέλεια τῶν ἐξηγητῶν. Ὁ μὲν Μάνος, ἐξηγών­τας τὸ ἀπόδομα τοῦ παλαιοῦ, ἀποδίδει 3 χρόνους στὴν συλλαβὴ «(εἰσδέ­χον)ται», ἐνῶ ὁ Χουρμούζιος, «διορθώνοντας» τὸν ἑαυτό του, γράφει στὸ χργφ τὴν ἀπόστροφο ἄνευ κλάσματος προκαλώντας 6σημο μέτρο (κατὰ τὴν περίπτωση 1Β΄).

Δ. Ἄτμητος 8σημος.

Ε. Τὸ 6σημο μέτρο τοῦτο ἐμφανίζεται ὡς συστατικὸ ὁρισμένων θέ­σεων. Στὴν παπαδικὴ (πχ Κοινωνικὸν Κουκουζέλους) τὸ μέτρο αὐτὸ κατέγραφαν οἱ παλαιοὶ συνήθως διὰ μαύρου πιάσματος καὶ ἐρυθροῦ ἑτέρου. Σπανιότερα δὲ καὶ ἐφ᾿ ὅσον κεῖται ἐκτὸς διακριτῆς καὶ παγιωμένης θέσεως, ἐξηγεῖται μὲ τρι­πλῆ (ἤγουν 4 χρόνους) ἀντὶ τοῦ πρώτου κλάσματος, προκυπτόντων 2 τε­τρα­σήμων μέτρων ἀντὶ τοῦ 6σήμου. Ἡ παράδοσις καλλιέργησε ἀξιο­θαύ­μαστα μερικὲς σκόρπιες ἐξαιρέσεις 3σήμων, 5σήμων καὶ 6σήμων ἐντὸς τῶν θέσεων καὶ τοιουτοτρόπως ὑπερκαλύπτεται ἡ τυχοῦσα ἀνάγκη ποικιλίας ρυθ­μικῶν ποδῶν σπάζοντας κάπου-κά­που τὸν συνεχῆ τετράσημο, χωρὶς μά­λιστα νὰ χρειάζεται ἡ κατὰ βούλησιν μέριμνα τοῦ μελοποιοῦ ἢ τοῦ ἐξη­γητοῦ πρὸς τοῦτο.

Ἄξιον σχολιασμοῦ ἐπίσης εἶναι πὼς τὸ προοίμιο τῆς θέσεως αὐτῆς («και λαμ») συχνὰ καταλαμβάνεται ἀπὸ μία μόνο συλλαβὴ. Τότε, ἡ συλλαβὴ αὐτὴ ἐκτείνεται μόνη της σὲ 4 χρόνους (βλ. πχ Α108: «πατέρα μισήσασα»). Νὰ σημειωθεῖ ἀκόμη ὅτι ἡ συλλαβὴ «(λαμβά)νου(σιν)» δὲν εἶναι ἀπαραίτητη γιὰ τὴν δομὴ τῆς θέσεως· ἡ θέσις ὑφίσταται καὶ χωρὶς αὐτὴν (βλ. προηγού­μενο παράδειγμα). Γι᾿αὐτὸ, ὅταν παρεισφρύει, ἀντικαθιστᾶ τοὺς δύο μόνο τε­λευ­ταίους χρόνους τῆς προηγουμένης συλλαβῆς.

ΣΤ. Τμῆμα μέλους ἐκτὸς θέσεως. «Ἀναιτιολόγητη» ἐξαίρεσις.

Ζ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση 3Β΄/1Γ΄.

Η. 6σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως, ὅμοιο μὲ τὸ Ε΄.

Θ. 3σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως.

Ι. Στὴν ἴδια θέση, ὑπάρχει καὶ ἕνα ἀκόμη 3σημο μέτρο στὴν συλ­λαβὴ «ο». Στὰ διαθέσιμα χργφ, ἡ θέσις συναντᾶται ἐξηγημένη μὲ 3 διαφορε­τι­κοὺς τρόπους, ὅλοι μὲ 4σημο ἀντὶ τοῦ 3σήμου. Παρὰ τὸ πλῆθος τῶν περι­πτώ­σεων τῆς θέσεως αὐτῆς σὲ ὅλο τὸ Δοξαστάριον (βλ. πχ Α18, Α94, Β2, Β3) καὶ μάλιστα μὲ διάφορα ποιητικὰ μέτρα, δὲν μπορέσαμε νὰ ἐντοπί­σουμε παρό­μοια ἐξήγηση. Ἡ ἐν λόγῳ συλλαβὴ καταλαμβάνει πάντοτε 8 χρόνους, δηλ. δύο 4σημα μέτρα. Ἡ παροῦσα ἐξαίρεσις ἐνδεχομένως ἀπο­τε­λεῖ στιγ­μι­αία ἔμπνευ­ση τοῦ ἐξηγητοῦ ἢ καὶ τυπογραφικὸ λάθος (παρα­πανήσιο γορ­γόν).

ΙΑ. Ὅμοια μὲ τὴν περίπτωση Γ΄. Ὡς συνήθως, στὰ χργφ ὑπάρχει καὶ ἄλλη ἐπιλογή: Γοργὸν στὸ πρῶτο ἴσον μετὰ τὴν μαρτυρία. Λόγῳ ὅμως ἀν­τι­γραφικῶν ἀσαφειῶν στὸ συγκεκριμένο σημεῖο, δὲν μποροῦμε νὰ δώ­σου­με μεγαλύτερη ἔκταση.

ΙΒ. 6σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως.

ΙΓ. Ἡ γνωστὴ παράλειψις χρονικῆς ἀποπληρώσεως τῶν καταλή­ξεων. Στὰ χργφ, ὁ Χουρμούζιος φαίνεται νὰ «διορθώνει» τὸν ἑαυτό του μὲ γοργόν στὸ πρῶτο ἴσον μετὰ τὴν μαρτυρία.

ΙΔ. 6σημο μέτρο ὡς συστατικὸ τῆς θέσεως.

ΙΕ-ΙΣΤ. Ὅμοιες περιπτώσεις μὲ τὶς Γ΄ καὶ ΙΓ΄. Ἡ ΙΣΤ΄ παρουσιάζεται βελ­τιω­μένη στὰ χργφ: ἀπὸ μὲν τὸν ἴδιο τὸν Χουρμούζιο χωρὶς κλάσμα καὶ συνε­πῶς μὲ 6σημο μέτρο («ἔχων τὸ»), ἀπὸ δὲ τὸν Μάνο μὲ 3 χρόνους στὴν συλ­λαβὴ «χων» καὶ τοιουτοτρόπως πλήρη ἀποκατάσταση τοῦ 4σήμου. Ἡ κα­ταληκτικὴ θέσις («τὸ μέγα ἔλεος») χρησι­μο­ποι­εῖ­ται ἐπίσης καὶ σὲ τέλη ἄλ­λων δοξαστικῶν, ὅπου ὁ Χουρμούζιος δὲν παρεκκλίνει ἀπὸ τὸν 4σημο. Π.χ. στὸ Α76, δίνει 3 χρόνους (πεταστὴ καὶ ἔγχρονη ἀπόστροφος) στὴν τελευ­ταία συλλαβὴ τῆς προηγουμένης θέσεως, ἐνῶ στὸ Α13 κρατᾶ δυὸ χρόνους ἡ προθεματικὴ συλλαβὴ «Κύ». Ἡ τελευταία τούτη ἐκδοχὴ φαίνεται νὰ πλη­σιάζει περισσότερο στὸ πρωτότυπο κείμενο.

.

* * *

.

4) Κοινωνικόν «Αἰνεῖτε», Ἁγ. Ἰωάννου Κουκουζέλους, ἦχος πλ. α΄

Ἔχω ὑπ᾿ ὄψιν μία μόνον ἐξήγηση τοῦ θρυλικοῦ αὐτοῦ Κοινωνικοῦ· τοῦ Χουρμουζίου ἀπὸ τὸν κώδικα ΕΒΕ-ΜΠΤ 705, τὴν ὁποία καὶ συμπεριέ­λαβε ὁ Ἀγαθ. Κυριαζίδης στὸ βιβλίο του Ἕν ἄνθος... Ἂς δοῦμε τὶς ἐξαιρέσεις ἀπὸ τὸν 4σημο.

Α. Πρόκειται γιὰ τὴν ἤδη σχολιασμένη περίπτωση τῶν καταλη­κτικῶν μέτρων. Ἡ συλλαβὴ «ον» θὰ μποροῦσε νὰ ἐπεκταθεῖ σὲ 3 χρόνους καὶ νὰ προκύψουν 2 τετράσημα μέτρα ἀντὶ τοῦ ἑξασήμου (βλ. πχ Ἀναστά­σεως ἡμέρα Χρυσάφου, στὸ σημεῖο «βοήσωμεν Χριστός»).

Β. 5σημο μέτρο. Τὸ μοναδικὸ μέτρο περιττοῦ πλήθους χρόνων σὲ ὅλο τὸ Κοινωνικό.

Γ. Συνήθης ἐξαίρεσις 6σήμου. Μελικὸ τμῆμα ποὺ συναντᾶται σὲ διάφορες θέσεις καὶ διάφορα εἴδη ἀργοῦ μέλους (βλ. σχόλια εἰς τὸ ἀνωτέρω Δοξαστικὸν τοῦ Ἰακώβου, περίπτωση 3Ε΄).

Δ. Ἑτέρα συνήθης ἐξαίρεσις 6σήμου. Τὸ συγκεκριμένο μέτρο κλείνει ἐπὶ τὸ πλεῖστον μὴ καταληκτικὲς θέσεις. Συχνὰ συνδυάζεται μὲ 2 ἀκολου­θοῦντες προθεματικοὺς χρόνους ἢ ταυτίζει τοὺς 2 τελευταίους της χρόνους (δηλ. τὸ ἐλαφρόν) μὲ τὴν ἔναρξη τῆς ἑπομένης θέσεως, δίδοντας 2 τετρά­σημα μέτρα ἀντὶ τοῦ 6σήμου (πρβλ. πχ Χερουβικόν σύντομον Πέτρου α΄ ἤ­χου, στὸ σημεῖο «βασιλέ-βασιλέα»).

Ε. Τὸ ἔγχρονον ἴσον συνιστᾶ 2σημο μέτρο ποὺ καλεῖται νὰ ἑνωθεῖ μὲ κάποιο γειτονικὸ μέτρο. Μὲ κριτήριο τὴν συλλαβή του, τὸ ἑνώσαμε μὲ τὸ ἑπόμενο. Θὰ μποροῦσε νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὸ προηγούμενο, καθὼς ἡ ἑπόμενη θέση τοῦ παρακαλέσματος εἰσέρχεται μὲ ἰδιαιτέρως τονιζόμενη καὶ ἀρκετὰ καθιερωμένη ἔναρξη (βλ. παρακάτω: «να χα»· ἐπίσης, Χερουβικόν σύντομον Πέτρου: «βασιλέ»).

ΣΤ. Ἑτέρα συνήθης ἐξαίρεσις 6σήμου. Μελωδικὴ κίνησις ἀπαντώ­μενη σὲ διάφορες θέσεις, ποὺ συνδυάζεται συχνὰ μὲ τὴν ἀκολουθοῦσα με­λω­δία ἀποδίδοντας μέτρα τετράσημα ἀντὶ τοῦ 6σήμου (μὲ τὴν λογικὴ ποὺ περιγράψαμε στὴν περίπτωση Δ΄).

Ζ. Σπάνια ἀλλὰ συγκεκριμένη ἐξαίρεσις ἑξασήμου, ὡς δομικοῦ συ­στα­τικοῦ θέσεως.

Η. 6σημο καταληκτικὸ μέτρο. Ἀνήκει στὶς ἐπαρκῶς σχολιασμένες στὴν ἀρχὴ τοῦ ἄρθρου ἐξαιρέσεις.

Θ. Ἡ γνωστὴ θέση τῆς παρακλητικῆς τῆς παλαιᾶς γραφῆς. Ἄρρυθμη μελωδία, εἰσαγωγικὴ (βλ. πχ Θεοτόκε Παρθένε Μπερεκέτου) ἢ κα­τα­ληκτική, ψαλλόμενη μὲ ἀργὴ χρονικὴ ἀγωγή.

Δὲν θεωροῦμε πλεονασμὸ νὰ ἐπισημάνουμε καὶ στὸ μέλος τοῦτο τὴν δίχως προβληματισμοὺς ἐπέμβαση τοῦ ἐξηγητοῦ, ποὺ συμπεριφέρεται ὡς θεωρῶν αὐτονόητο δικαίωμά του τὸ στρογγύλεμα τῶν καταληκτικῶν μέτρων (βλ. κόκκινους κύκλους), εἴτε ἀφαιρώντας εἴτε προσθέτοντας ἕνα χρόνο ἀπὸ τὴν δίχρονη θεμελιακὴ μορφὴ τοῦ τελευταίου ἴσου μιᾶς θέσεως.

Μετερχόμενοι πρωτογενῶς τὰ μέτρα Α, Ε καὶ Η ποὺ σχηματίζονται ἀπὸ συνένωση 4σήμου μὲ 2σημο καὶ ἀγνοώντας τὴν θέση τῆς παρακλητικῆς ἔχουμε συνολικὰ γιὰ τὸ παρόν Κοινωνικό:

  • 4σημα μέτρα: 113
  • 2σημα: 3
  • 5σημο: 1
  • 6σημα: 11

.

* * *

.

5) Κεκραγάριον Ἰακώβου, ἦχος β΄

Ὡς βάσις καὶ τοῦ παρόντος ἐλήφθη ἡ Πανδέκτη. Εἴχαμε ἐπίσης ὑπ᾿ ὄψιν τὸ Ταμεῖον Ἀνθολογίας τοῦ Χουρμουζίου (1824), τὸ Ταμεῖον Ἀνθολογίας τοῦ Φωκαέως (1834) καὶ τὴν χργφ ἀνθολογία ΕΒΕ 915 τοῦ 1829 κατ᾿ ἐξήγησιν Γρηγορίου. Σὲ κόκκινα πλαίσια κλείσαμε ὁρισμένα σημεῖα ποὺ κρίναμε ἄξια σχολιασμοῦ μετὰ τὴν παρουσίαση τῶν ἐξαιρέσεων. Τὸ χργφ τῆς παλαιᾶς γραφῆς εἶναι τοῦ Κώνστα.

Α-Δ-Ε. 3σημα μέτρα, συστατικὰ τῶν θέσεων.

Β. 6σημο μέτρο, συστατικὸ τῆς θέσεως.

Γ. 6σημα καταληκτικὰ μέτρα (βλ. εἰσαγωγικὰ σχόλια). Στὴν πρώτη ἐκ τῶν δύο περιπτώσεων, τὸ Ταμεῖον τοῦ Χουρμουζίου, τὸ Ταμεῖον τοῦ 1834 καὶ ὁ ΕΒΕ 915 προτείνουν 2 τετράσημα, μὲ δυὸ διαφορετι­κοὺς μάλιστα τρόπους. Πιθανῶς λοιπὸν ἐδῶ ἔχουμε ἐπέμβαση τοῦ ἐκδότου, ποὺ βεβαίως -ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ- στὴν πρόθεσή του (προφανῶς) νὰ κόψει χρόνους, δὲν προβαίνει σὲ τυχαία ἐπιλογὴ ἀλλὰ μετατρέπει τὸ 4σημο σὲ 2σημο (ἄρτιο).

Ζ. Δύο διαφορετικὲς παραλλαγὲς τῆς ἴδιας θέσεως. Ἡ πρώτη («πρόσχες») εἶναι κλασσικὴ θέση ξηροῦ κλάσματος. Στὴν δεύτερη ὁ Ἰάκωβος θέλησε νὰ χωρέσει μερικὲς συλλαβὲς ἐπιπλέον καὶ πρὸς τοῦτο προσετέ­θησαν 4 χρόνοι, δηλ. ἀκριβῶς ἕνα ἀκόμη 4σημο μέτρο!

Η. Δύο διαφορετικοὶ τρόποι κλεισίματος τῆς θέσεως τοῦ ξηροῦ κλάσματος. Στὸ παλαιό, ἡ θέσις τελειώνει μὲ συνδέσμους (διπλῆ ἀπόστρο­φο). Στὴν πρώτη περίπτωση προστίθεται ἀναλυτικῶς γραμμένη ἡ γέφυρα πρὸς τὸν Δι, ἐνῶ στὴν ἐξήγηση ἡ διπλῆ ἀπόστροφος καθ᾿ ἑαυτὴν ἀντιστοι­χεῖ σὲ ἐλαφρὸν ἑνός μόνον χρόνου. Στὴν δεύτερη περίπτωση, ποὺ δὲν προ­βλέ­πεται κάποια ἰδιαίτερη σύνδεση, ἡ διπλῆ ἀπόστροφος ἐξηγεῖται μὲ συνήθη ἄργια, ἐνῶ τὸ ἴσον ποὺ άκολουθεῖ ἐνσωματώνεται ἀπὸ τὸν Γρη­γό­ριο μὲ γοργόν. Καὶ οἱ δυὸ ἐκδοχὲς, παρὰ τὶς διαφορετικὲς ἀνάγκες των, ἐκ­τείνονται ἀκριβῶς σὲ ἕνα 4σημο μέτρο.

.

* * *

.

6) Φῶς ἰλαρόν, μέλος ἀρχαῖον, ἦχος β΄

Ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ χαρακτηριστικὰ δείγματα 4σήμου ρυθμοῦ. Ἐκτὸς ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων, κάθε συλλαβὴ κρατᾶ 4 χρόνους. Ἔχουν φωτισθεῖ τὰ δύο 6σημα (4σημο+2σημο) μέτρα τοῦ ὅλου μέλους, ἐνῶ μὲ κόκκινο πλαίσιο σημειώθηκαν οἱ ὀλίγιστες περιπτώσεις μὴ 4χρόνων συλλαβῶν. Ἀπὸ αὐτές, σὲ δύο περιπτώσεις ἔχουμε ἁπλῶς μιὰ ἀνακατανομὴ χρόνων μεταξὺ δύο διαδοχικῶν συλλαβῶν: «ὁ δι(δούς)», «σὲ δο(ξάζει)».

.

Ἔλαβε πέρας ἡ παροῦσα μελέτη
τῇ 16ῃ Ὀκτωβρίου 2011

.


(1) Χρησιμοποιοῦμε τοὺς ὅρους «μέτρο» καὶ «ποὺς» μὲ τὶς ἔννοιες ποὺ τοὺς δίνει κατὰ βά­σιν ὁ Χρύσανθος. Ὅθεν, μέτρα εἶναι τὰ δομικὰ ρυθμικὰ συστατικὰ ἑνὸς μέλους καὶ πό­δες τὰ δομικὰ συστατικὰ ἑνὸς ρυθμοῦ. Δὲν ἐμπίπτει στὰ ὅρια τῆς παρούσης ἡ γενικό­τερη διασαφήνισις τῆς συγκεχυμένης ὁρολογίας ποὺ συναντᾶται.

(2) Βλ. ἄρθρο Ὑπάρχει Τετράσημος Ρυθμός;

(3) Ἡ μία ἐξ αὐτῶν εἶναι ἡ ἀμφιλεγόμενη θέση «Νεῦσον πρὸς ὕμνους» τῶν ἰαμβικῶν Κατα­βα­σιῶν τῶν Χριστουγέννων. Ὁ κώδικας ΕΒΕ 915 μᾶς παρέχει δόκιμη ἐναλλακτικὴ πρότα­ση χωρίς 3σημα μέτρα. Ἐπίσης, παρακάτω στὴν ϛ΄ («θᾶττον μολεῖν σε») καὶ στὴν η΄ ὠδὴ («λα­οὺς πρὸς ὕμνον») ἡ ἴδια θέση ἐμφανίζεται «διορθωμένη».

(4) Τὸ Εἱρμολόγιον καὶ ἡ Παράδοση τοῦ Μέλους του, Ἀθῆναι 2004. Ἀναφέρεται στὸν κώδικα 229 - αὔξ. ἀρ. 81 τοῦ 1811 τῆς βιβλιοθήκης Ψάχου. Πηγή: ἀπὸ ἐδῶ.

(5) Εἰδικῶς τὸ ἀργοσύντομο στιχηραρικὸ μέλος, λόγω τῶν ἰδιαιτεροτήτων του, θὰ ἐξε­τα­στεῖ ξεχωριστὰ σὲ ἰδιαίτερο ἄρθρο.

(6) Ὁμιλοῦμε ἐδῶ κυρίως γιὰ τὴν τελευταία φάση τῆς παλαιᾶς γραφῆς (β΄ ἥμισυ 18ου αἰ. - 1814), κατὰ τὴν ὁποία ἐγράφη καὶ ἡ παροῦσα δοξολογία.

(7) Ἐπισημαίνουμε, τὴν διάσταση τῶν ἐννοιῶν «ἀργὸς/σύντομος δρόμος» καὶ «ἀργὴ/σύν­τομη ἐξήγηση». Ὁ ἀργὸς δρόμος μιᾶς θέσεως προέρχεται ἀπὸ τὸν χρονικὸ διπλασιασμό της καὶ ἡ ἔννοιά του καθ᾿ ἑαυτὴν δὲν σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὴν παρασήμανση τῆς θέσεως.

Έχει διαβαστεί 12324 φορές

Σχόλια

  • priggos
    priggos
    Γέροντα, λέτε στο κείμενό σας ότι «Συνήθως, παρατηρεῖται ἕνα στρογγύ¬λεμα τῶν καταληκτικῶν χρόνων -σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ ἀκολουθοῦν μέλος-, ποὺ ὀφείλεται ἐγγενῶς στὴν προέλευση τοῦ ἀργοῦ εἱρμολογικοῦ μέλους ἀπὸ τὸν χρονικὸ διπλα¬σιασμὸ τοῦ συντόμου καὶ συνιστᾶ τὴν θεμελιώδη ἀρχὴ τοῦ συνεπτυγ¬μένου ρυθμοῦ». Έτσι τίθεται το ερώτημα: Αν το αργό ειρμολόγιο είναι ένας απλος διπλασιασμός του σύντομου, τότε μήπως μπορεί να γίνει και το αντίθετο; Τον υποδιπλασιασμό, δηλαδή, του χρόνου του αργού ειρμολογίου, ώστε να προκύψει ένα σύντομο στις ίδιες θέσεις. Με άλλα λόγια, ένας εννεάσημος πους της μορφής 3-3-3, δύναται να γίνει τρίσημος, όταν όμως ο πους έχει μορφή 2-2-2-9, ωσάν τον ζεϊμπέκικο χορό, τότε πώς θα υποδιπλασιαστεί ώστε να γίνει σύντομο;
    Ισχυρίζονται πολλοί που μιλούν περί συνεπτυγμένου ρυθμού εις την Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική Πράξη ότι· «αλλιώς θα τονίσεις τον πεντάσημο όταν έχει λόγο τρισήμου προς δίσημο και αλλιώς όταν έχει λόγο δισήμου προς τρίσημο. Το ίδιο συμβαίνει και με τον επτάσημο».
  • priggos
    priggos
    Στην ωραιοτάτη Δοξολογία του Πέτρου Βυζαντίου που παραθέτετε, σημειώνετε σε παρένθεση ότι συναντάται και ως α΄4φωνος. Κάτι τέτοιο είναι εντελώς ασταθές, αφού η Δοξολογία δεν κάνει Τροχό πουθενά. Θεωρώντας ως βάση τον Πα, τότε θα λέγαμε ότι πλαγιάζει στον (κάτω) κε, οπότε ο εκ του Πα είναι ο Κύριος Ήχος και ο εκ του κε ο Πλάγιος.
    Καθ’ ημάς το μέλος ανήκει στην ίδια οικογένεια με τα αργά Αναστάσιμα Ευλογητάρια, όπου ως άκουσμα θυμίζει έντονα το Μακάμ Χουσεϊνί, το οποίον έχει βάση τον Κε (ενώ σπανίως κάνει Τροχό. Έτσι, με βάση τον Κε, κατεβαίνει με τον διατονικό τρόπο του του πλ. Α΄ μέχρι τον κε, δηλ. Μαγαδίζει, κατά τους αρχαίους.
    Επίσης γράφετε «Ἡ διπλῆ ἐδῶ εἶναι ἕνα κατάλοιπο τῆς παλαιᾶς γραφῆς.» Και υπάρχει μόνο σε αυτήν την Δοξολογία; Από την άλλη δεν είναι φυσικό ο φθόγγος να ενδιατρίβει περισσότερο όταν είναι καταληκτικός; Στην προκειμένη, ο Πέτρος θέλει να «καρφώσει» τον Κε, ως τον πλέον δεσπόζοντα φθόγγο της όλης Δοξολογίας, στα αυτιά των ακροατών. Όλη η Δοξολογία, περί τον Κε περιστρέφεται. Έτσι και με την παλαιά γραφή, το ίδιο επιδιώκεται.
  • symeon
    symeon
    Ἀγαπητὲ ἀδελφέ, κατ᾿ ἀρχὴν εὐχαριστῶ γιὰ τὰ σχόλιά σου.
    Ἂν καὶ σκοπεύω (ἐδῶ καὶ πολὺ καιρὸ βέβαια) νὰ συντάξω ἀναλυτικὸ ἄρθρο περὶ συνεπτυγμένου ρυθμοῦ, δράττομαι τῆς εὐκαιρίας νὰ πῶ τὰ ἑξῆς, ἀπαντώντας στὶς παρατηρήσεις σου.
    Τὸ ἀργὸ Εἱρμολόγιο προέρχεται ἀπὸ χρονικὸ διπλασιασμὸ τοῦ συντόμου κατὰ τὸν ἑξῆς τρόπο: Θεωρεῖται γενικῶς δεδομένο ὅτι οἱ πρῶτες ψαλμωδίες τῆς Ἐκκλησίας ἦταν σύντομες, περίπου κατὰ τὸ νῦν λεγόμενο σύντομο εἱρμολογικὸ μέλος. Μὲ τὸ πέρασμα τῶν αἰώνων, καὶ καθὼς κάποια ἄσματα ψάλλονταν σὲ ἀργότερη χρονικὴ ἀγωγὴ (χάριν πανηγυρικότητος ἢ ἄλλης αἰτίας), ἡ ἀργὴ αὐτὴ χρονικὴ ἀγωγὴ ἄρχισε νὰ ἀποκτᾶ δική της ὑπόσταση. Ἔτσι προέκυπτε ἕνα μέλος ποὺ οὐσιαστικὰ θεμελιωνόταν στὸν χρονικὸ διπλασιασμὸ τοῦ ἀρχικοῦ. Σιγὰ-σιγὰ τὸ μέλος αὐτὸ ἔφθανε σὲ μιὰ αὐτονομία καὶ ἀπεξαρτητοποίηση ἀπὸ τὸ ἀρχικὸ σύντομο. Ἐντὸς λοιπὸν τῶν διπλασίων χρόνων του, οἱ ἱεροψάλτες μποροῦσαν νὰ ἐνσωματώνουν καὶ κάποιες ἀναλύσεις ἢ ποικίλματα, τὰ ὁποῖα δὲν εἶχαν τὴν δυνατότητα λόγῳ χρόνου νὰ ἐκτελοῦν κατὰ τὴν σύντομη ψαλμώδηση. Ὅσο ἡ ἀποδέσμευση ἀπὸ τὸ ἀρχικὸ μέλος ἐπεκτεινόταν, τόσο περισσότερες ἐπεμβάσεις ἐπετελοῦντο, προκαλώντας μὲ τὴν σειρά τους καὶ νέα ἀποστασιοποίηση. Ταυτόχρονα, ὅπως εἶναι φυσικὸ καὶ συμβαίνει μέχρι σήμερα, καὶ τὸ σύντομο μέλος ἐξελισσόταν. Ἔτσι, τελικῶς, σύντομο καὶ ἀργὸ μέλος ἀκολουθοῦσε μιὰ δική του πορεία τὸ καθένα. Αὐτὸ ποὺ ἀπέμενε πάντοτε ὑπαρκτὸ σὲ μιὰ γενικὴ μορφὴ ἦταν ἡ ἀρχικὴ δομικὴ σχέση τους ὡς πρὸς τὸν χρόνο.
    Μέχρι σήμερα λοιπόν, μποροῦμε νὰ ἐντοπίσουμε ἀργὰ εἱρμολογικὰ μέλη ποὺ ἔχουν διατηρήσει ἐν μέρει ἢ καί, σπανίως, ἐξ ὁλοκλήρου τὴν ἀρχική τους πλοκὴ καὶ τὴν ἄμεση σχέση τους πρὸς τὸ σύντομο. Πιὸ εὔκολα μποροῦμε νὰ ἐντοπίσουμε ἀργὲς εἱρμολογικὲς Θέσεις ποὺ προέρχονται σαφῶς ἢ μὴ ἀπὸ κάποιες σύντομες. Θὰ συναντήσουμε ὅμως καὶ Θέσεις ἢ μέλη ὁλόκληρα ποὺ ἔχουν προκύψει ἀπὸ τὴν αὐτόνομη ἐξέλιξή τους ἐξ ἑνὸς ἀργοῦ μέλους καὶ δὲν ἔχουν πλέον ἄμεση ἀναφορὰ πρὸς τὸ ἀντίστοιχο σύντομο, τὸ ὁποῖο μὲ τὴν σειρά του εἶτε ἔμεινε ἀτόφιο (σπανίως), εἶτε ἀκολούθησε καὶ αὐτὸ μιὰ δική του ἐξέλιξη.
    Ἔτσι λοιπὸν ἐξηγεῖται καὶ ἡ ὕπαρξη τῶν διαφόρων περιττοῦ ἀριθμοῦ χρόνων ποδῶν, οἱ ὁποῖοι φυσικὰ καὶ δὲν μποροῦν νὰ ἀκολουθήσουν μιὰν ἀντίστροφη πορεία καὶ νὰ ὑποδιπλασιασθοῦν. Γενικῶς, ἐξ ὅλων αὐτῶν γίνεται σαφὲς ὅτι δὲν εἶναι καθόλου βέβαιο ὅτι μπορεῖ τὸ ἀργὸ εἱρμολόγιο νὰ ὑποδιπλασιασθεῖ γιὰ νὰ προκύψει τὸ σύντομο.
  • symeon
    symeon
    Ὡς πρὸς τὴν Δοξολογία Πέτρου τοῦ Βυζαντίου.

    Κοίταξε ἐπὶ παραδείγματι τὸν κώδικα 1046 τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Γαλλίας, γραμμένο ἀπὸ τὸν πολὺ Ἀναστάσιο Προικοννήσιο, μαθητὴ τοῦ Πέτρου στὰ 1795. Στὸ φύλλο 95α γράφει: «Σύνθεσις ἡ παροῦσα Πέτρου λαμπαδαρίου τοῦ Βυζαντίου ἡδυτάτη. Ἦχος [ανανες] δ΄φωνος (=πρῶτος τετράφωνος)».
    Γενικότερα, δὲν εἶναι τόσο εὔκολο καὶ ἁπλὸ νὰ ἀποφαίνεται κανεὶς γιὰ τὴν παλαιὰ γραφή. Καὶ ἐγὼ προσωπικῶς τὸ κάνω μὲ πολλὴ συστολή, ἕτοιμος πάντοτε νὰ ἀνακαλέσω, καθὼς ἡ ἔρευνα πλέον προχωρᾶ γοργά, τὰ διάφορα εὑρήματα πολλαπλασιάζονται καὶ τὰ συμπεράσματά μου τίθενται συνεχῶς ὑπὸ νέα κριτική.
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.

Ἐνημερωτικὸ δελτίο

Διαγραφή

Ἐὰν ἐπιθυμεῖτε νὰ παύσετε νὰ λαμβάνετε ἐνημερωτικὰ δελτία, γράψτε ἐδῶ τὸν Κωδικὸ Διαγραφῆς ποὺ ἐμφανίζεται στὸ δελτίο ποὺ λάβατε ἀπὸ ἐμᾶς καὶ πατῆστε Διαγραφή.

Άκυρη διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Ποιός είναι online

Έχουμε online 2 επισκέπτες και 0 μέλη.

Σύνδεση

Αποσύνδεση
https://www.martyries.gr/user/members/myprofile.html