Greek
Είστε εδώ Αρχική » Μουσικολογικὰ » Μεταρρύθμισις 1814 » Ἡ ἐξέλιξη στὴν θεωρητικὴ τεκμηρίωση τοῦ ρυθμοῦ ἀπὸ τὸν Χρύσανθο

Ἡ ἐξέλιξη στὴν θεωρητικὴ τεκμηρίωση τοῦ ρυθμοῦ ἀπὸ τὸν Χρύσανθο

Ἱερομονάχου Συμεών

Πέραν τῆς ἐξελικτικῆς πορείας τῆς μεταρρυθμίσεως τοῦ 1814 ὡς πρὸς τὴν σημειογραφία καθ᾿ ἑαυτήν (βλ. σχετικὴ εἰσήγηση), ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ ἐξέλιξη τῆς θεωρητικῆς τεκμηριώσεως τῆς ἐννοίας τοῦ ρυθμοῦ ἀπὸ τὸν Χρύσανθο κατὰ τὴν 2η φάση τῆς μεταρρυθμίσεως, ὅπως αὐτὴ παρουσιάζεται στὴν «Γραμματικὴ» τοῦ Νικολαΐδου (εἰς τὸ ἑξῆς «Ν»), δηλ. στὸ ἀρχέτυπο Μέγα Θεωρητικό.

Ἂς ἐστιάσουμε ἐν συντόμῳ στὶς θέσεις ἐκεῖνες τοῦ χργφ Ν οἱ ὁποῖες διαφοροποιοῦνται στὸ Ἔντυπο Μέγα Θεωρητικό (στὸ αὐτόγραφο τῆς Δημητσάνας δὲν συμπεριελήφθησαν τὰ σχετικὰ κεφάλαια). Ἐκ πρώτης ὄψεως λοιπόν, παρατηρεῖται στὸ Ν μιὰ σύγχυσις τῶν ὅρων ρυθμὸς καὶ ἀγωγή, ἰδίως μάλιστα ἂν ἐπιχειρήσει κανεὶς συγκριτικὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὸ Ἔντυπο, στὸ ὁποῖο διαφαίνεται κάποια ἀποκατάστασις τῆς ὁρολογίας. Ὅπως ὅμως θὰ δείξουμε εὐθὺς ἀμέσως, πρόκειται γιὰ μιὰ διαφορετικὴ ἐννοιολογία, κεκαλυμμένη κάπως γιὰ τὴν σημερινὴ ἀντίληψη.

Στὴν §139 τοῦ Ν ἡ ἀγωγὴ τοῦ ρυθμοῦ ὁρίζεται ὡς «ἡ τάξις καὶ ἡ χρονική του ἀναλογία». Εἶναι ἄραγε ἁπλῶς μιὰ ἀποτυχημένη ἀόριστη διατύπωσις; Τὸ κείμενο τῆς §139 ἐκλείπει παντελῶς ἀπὸ τὸ Ἔντυπο.

Στὴν §141 τοῦ Ν ἐπιχειρεῖται μιὰ ἀναλυτικὴ περιγραφὴ τοῦ ὅρου: «Ἀγωγὴ δὲ τοῦ ρυθμοῦ εἶναι ταχύτης ἢ βραδύτης τοῦ χρόνου, ὅταν δηλαδὴ σώζονται μὲν οἱ λόγοι ἐκεῖνοι τοὺς ὁποίους ἔχουσιν αἱ θέσεις πρὸς τὰς ἄρσεις καὶ αἱ ἄρσεις πρὸς τὰς θέσεις, προάγονται δὲ διαφόρως τὰ μεγέθη ἑκάστου χρόνου». Τὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ διατηρήθηκε ἀτόφιο στὸ Ἔντυπο (§195), περιέργως ὅμως ἐκ πρώτης ὄψεως, ἐτέθη σὲ ἄλλο κεφάλαιο. Τὸ πρᾶγμα δὲν ἔγινε τυχαίως. Εἶναι σαφὲς ὅτι τὸ Ἔντυπο διαλαμβάνεται περὶ τῆς γνωστῆς σὲ ἐμᾶς χρονικῆς ἀγωγῆς. Τὸ Ν ὅμως, κατὰ τὴν περαιτέρω ἀνάπτυξη τῆς παραγράφου, διαφοροποιεῖται ἀπὸ τὸ Ἔντυπο καὶ ὁμιλεῖ γιὰ μεταποίηση τῶν βραχέων χρόνων σὲ μακρούς, δηλαδὴ γιὰ πολλαπλασιασμὸ τῶν χρόνων. Στὸ παράδειγμα δὲ τοῦ ρυθμοῦ δακτύλου κατὰ χορεῖον τὸν τροχοειδῆ ποὺ χρησιμοποιεῖ, καταλήγει ὅτι ἐφ᾿ ὅσον ἡ προαγωγὴ αὐτὴ τῶν χρόνων ἀφορᾶ διπλασιασμό, τότε ὁ ἀρχικὸς ρυθμὸς  μετατρέπεται τοιουτοτρόπως . Ἐν ὀλίγοις, τὸ Ν ἐδῶ δὲν περιγράφει μιὰ κατὰ βούλησιν βραδεῖα προφορικὴ ἐκτέλεση ἑνὸς μέλους, ἀλλὰ μιὰ δομικὰ στοιχειοθετημένη ἐπιμήκυνση. Πρόκειται γιὰ τὸ λεγόμενο ὑπό τῶν θεωρητικῶν εἶδος δρόμου – συντόμου καὶ ἀργοῦ, γιὰ τὸ ὁποῖο οὐδεὶς λόγος γίνεται στὸ Ἔντυπο, καὶ τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ τὸ θεμέλιο τῆς ἔννοιας τοῦ συνεπτυγμένου ρυθμοῦ, ὡς συμπτύξεως χρόνων (καὶ ὄχι μέτρων).

Μὲ τὴν ἀποσαφήνιση αὐτὴ ἀποκτοῦν ἐπὶ τέλους νόημα καὶ τὰ σκοτεινὰ σημεῖα τῶν §§147-149 καὶ ἐξηγοῦνται οἱ διαφορές των ἀπὸ τὶς ἀντίστοιχες §§194-197 τοῦ Ἐντύπου. Ἔτσι ἐνῶ τὸ Ν παρουσιάζει ἐδῶ διαδοχικὰ καὶ τὴν χρονικὴ ἀγωγὴ καὶ τὸ εἶδος δρόμου, τὸ Ἔντυπο διασκευάζει τὴν διατύπωση, τὴν ὁρολογία ἀλλὰ καὶ τὰ παραδείγματα, προσαρμοσμένα πλέον μόνο στὴν ἔννοια τῆς χρονικῆς ἀγωγῆς.

Διαβάζουμε στὴν §148 τοῦ Ν: «τὰ δὲ ἀσματικὰ τῶν δοξολογιῶν ἐνίοτε μεταβάλ­λουσι τὴν ἀγωγὴν τῶν ρυθμῶν». Τὸ χωρίο ἀφορᾶ τὰ ἀργὰ Ἀσματικὰ τὰ ὁποῖα ἀναπτύσσουν σὲ πολλοὺς χρόνους τὴν κάθε συλλαβὴ κατὰ τὴν παπαδικὴ μεταχείριση, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ κυρίως σῶμα τῆς δοξολογίας, ἐχούσης ὡς θεμελιώδη χρονικὴ διάρκεια κάθε συλλαβῆς τοὺς 2 χρόνους. Τὸ Ἔντυπο ἀπ᾿ τὴν ἄλλη, ἀναφερόμενο ὡς εἴπαμε στὴν χρονικὴ ἀγωγή, προσθέτει καὶ τὴν περίπτωση συντομοτέρας χρονικῆς ἀγωγῆς γιὰ τὸ Ἅγιος ὁ Θεός (τὸ σύντομο), ἐνῶ ἀξιοποιεῖ καὶ τὸ Ἀσματικὸ ὡς παράδειγμα βραδυτέρας χρονικῆς ἀγωγῆς (καὶ ὄχι πλέον ὡς παράδειγμα ἀργοῦ δρόμου). Στὸ Ν ἀκολουθεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ Δοξασταρίου τοῦ Ἰακώβου, στὸ ὁποῖο μεταξὺ τῶν ἀργῶν στιχηραρικῶν θέσεων παρεμβάλλονται καὶ σύντομες. Ἐπειδὴ ὅμως ἐδῶ ἡ χρονικὴ ἀγωγὴ δὲν ἀλλάζει, τὸ παράδειγμα αὐτό, ἀφορῶν στὸ εἶδος δρόμου, ἀποσιωπᾶται στὸ Ἔντυπο.

Ἀναδιφώντας κανεὶς τὰ χειρόγραφα (ἰδίως τῆς τελευταίας περιόδου τῆς παλαιᾶς γραφῆς) ἔρχεται ὁπωσδήποτε ἀντιμέτωπος μὲ τὸ σημειογραφικὸ πρόβλημα τοῦ συντόμου καὶ ἀργοῦ δρόμου. Τὸ ἴδιο σημάδι ἢ σύνολο σημαδίων, ἐνίοτε δὲ ἡ ἴδια –σημειογραφικῶς– θέσις, ἄλλοτε ἐξηγεῖται ἀργῶς καὶ ἄλλοτε συντόμως. Ὁ Χρύσανθος φυσικὰ δὲν τὸ ἀντιμετωπίζει ὡς ἰδιαίτερο πρόβλημα, ἀλλὰ ἁπλῶς ὡς φαινόμενο. Στὶς §§89-93 τοῦ Ν διαχωρίζει τὰ μέλη σὲ γοργοσύνθετα καὶ ἀργοσύνθετα καὶ ἐφευρίσκει τρόπο συμβολισμοῦ των, τὸν ὁποῖο συναντᾶμε ἐν χρήσει στὸν κώδικα ΜΠΤ 716, προκειμένου νὰ μεταβοῦμε ἀπὸ τὸ ἀργοσύντομο μέλος τῶν κεκραγαρίων στὸ εἱρμολογικὸ τῆς στιχολογίας καὶ τἀνάπαλιν. Ἔπειτα ὅμως ἀπὸ τὴν παγίωση τῆς Νέας Μεθόδου (ἡ ὁποία διέθετε ἀπόλυτη προσδιοριστικοποίηση τοῦ χρόνου) καὶ τὴν ἐνάσκηση στὶς πρῶτες ἐξηγήσεις, προφανῶς θεώρησε τὴν ἀναφορὰ αὐτὴ περιττὴ καὶ μεταποίησε τὰ περὶ ρυθμικῆς ἀγωγῆς ὡς περὶ χρονικῆς ἀγωγῆς, ἐνῶ κατήργησε τὸ κεφάλαιο Ρυθμικὴ Ἀγωγὴ ἀντικαθιστώντας το μὲ τὴν Ρυθμικὴ Ἔμφαση.

Ἂς δοῦμε τώρα κλείνοντας τὶ λέγει τὸ Ν περὶ τῆς χρονικῆς ἀγωγῆς ὅπως τὴν ἐννοοῦμε σήμερα. Διαβάζουμε στὴν §147: «ἀλλαγὴ μὲν τῶν ρυθμῶν διαφαίνεται εἰς ὅλα τὰ Ὡς τὸν βασιλέα καὶ εἰς ὅλα τὰ Κοινωνικὰ ὅσα ἔχουσι κρατήματα. Διότι τὸ μὲν Ὡς τὸν βασιλέα καὶ τὸ Κοινωνικὸν ψάλλονται ἐν ρυθμῷ βραδυτέρῳ, τὰ δὲ κρατήματα ἐν ταχυτέρῳ καὶ πάλιν τὸ τῶν ὅλων ὑποδεξόμενοι καὶ τὸ ἀλληλούϊα ψάλλονται ἐν τῷ βραδυτέρῳ». Ὅπως εὔκολα ἐπιβεβαιώνεται καὶ ἀπὸ τὴν ἀντιπαραβολὴ μὲ τὴν §196 τοῦ Ἐντύπου, εἶναι σαφὲς ὅτι ἀναφέρεται στὴν σύντομη χρονικὴ ἀγωγὴ τῶν κρατημάτων. Τὸ σημεῖο ποὺ χρήζει διασαφηνίσεως εἶναι ὅτι τὴν ὀνομάζει ἁπλῶς ρυθμό: «ἐν ρυθμῷ βραδυτέρῳ», ἐνῶ τὸ Ἔντυπο στὸ ἴδιο ἀκριβῶς σημεῖο λέγει εὐκρινῶς: «μὲ ἀγωγὴν βραδεῖαν» καὶ ἐπιφέρει καὶ τοὺς γνωστούς μας συμβολισμούς. Ἐντοπίζεται ἑπομένως στὸ Ν μιὰ ἀκόμη ἔννοια τοῦ ὅρου ρυθμός, αὐτὴ τῆς χρονικῆς ἀγωγῆς. Ἔτσι, γίνονται εὔκολα κατανοητὰ καὶ τὰ λοιπὰ χωρία: «εἶναι δὲ μεταβολὴ τῶν ρυθμῶν τὸ νὰ ἀλλάξωμεν ἢ αὐτοὺς τοὺς ρυθμοὺς ἢ τὴν ἀγωγὴν αὐτῶν» (§147) καὶ «ἂν καὶ μεταβάλλωσι ρυθμοὺς (σ.σ. ἤγουν χρονικὴ ἀγωγὴ) τὰ κοινωνικὰ καὶ τὰ κρατήματα, αὐτὰ ὅμως καθ᾿ ἑαυτὰ φυλάττουσι ἀπ᾿ ἀρχῆς ἕως τέλους ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν ρυθμόν» (§148). Τὴν μεταβολὴ τῆς χρονικῆς ἀγωγῆς ἀποκαλεῖ «διττὸ ρυθμὸ» στὴν §322, συγκαταλέγοντάς την στὶς τεχνικὲς τῆς μελοποιίας, κάτι ποὺ ἀπεσιωπήθη στὸ Ἔντυπο.

Μέτρο - Πούς - Ρυθμός (§121)

Στὸ παρὸν περὶ ρυθμοῦ κεφάλαιο καθὼς καὶ στὸ περὶ ποδῶν ἐπιχειρεῖται -ἴσως ὄχι μὲ τόσο μεγάλη ἐπιτυχία- ὁ ὁρισμὸς καὶ ἡ διάκρισις τριῶν ἐννοιῶν: μέτρο, πούς, ρυθμός. Τὸ περιεχόμενο τῆς §121 τοῦ Ν, ὅπου περιγράφεται κατ᾿ ἀρχὴν ἡ διαφορὰ μεταξὺ μέτρου καὶ ρυθμοῦ, εἶναι μᾶλλον μοναδικό. Οἱ ἀντίστοιχες παράγραφοι τοῦ Ἐντύπου (161, 173) περιέχουν κυρίως τοὺς ὁρισμοὺς τοῦ ἔμμετρου καὶ τοῦ ἔρρυθμου μέλους, ἀλλὰ καὶ σ᾿ αὐτοὺς διαφέρουν ἀρκετά ἀπὸ τὸ Ν.

Θὰ κάνουμε ἐδῶ μιὰ προσπάθεια ἀνακεφαλαιώσεως καὶ συγκερασμοῦ ὅλων τῶν γραφομένων παρὰ τοῦ Χρυσάνθου περὶ τῶν τριῶν ἐννοιῶν. Μέτρα, λοιπόν, εἶναι οἱ δομικὲς ρυθμικὲς μονάδες ἑνὸς μέλους· ὅταν συγκροτοῦνται μέτρα σὲ ἕνα μέλος, τὸ μέλος ἀποκαλεῖται ἔμμετρον. Ποὺς εἶναι ἡ δομικὴ ρυθμικὴ μονάδα ἑνὸς ρυθμοῦ (πχ προκελευσματικοῦ, σπονδείου κλπ)· ὁ ποὺς δηλ. δὲν ἔχει ἀναφορὰ σὲ μέλη συγκεκριμένα, ἀλλὰ στὴν ρυθμοποιία, στὴν θεωρία τοῦ ρυθμοῦ. Ρυθμὸς εἶναι ἡ τακτικὴ ἐπανάληψις ἑνὸς ποδός· καὶ ἔρρυθμον μέλος εἶναι ἐκεῖνο τοῦ ὁποίου τὰ μέτρα ἀλληλοδιαδεχόμενα συγκροτοῦν κάποιον ρυθμό ἢ, ἀλλιῶς, ἐκεῖνο τοῦ ὁποίου τὰ μέτρα συμπίπτουν μὲ κάποιον πόδα.

Σχόλια στὴν §126

Στὶς ἀντίστοιχες §§152-154 τοῦ Ἐντύπου ἐπιχειρεῖται κυρίως μιὰ προσπάθεια καλλιτέρας περιγραφῆς τῶν ρυθμικῶν κινήσεων καὶ ὅρων, κάτι ποὺ μᾶλλον ἐπετεύχθη.

Ἀξιοπερίεργη εἶναι ἡ χρήση τοῦ ὅρου «δουμ» στὸ Ν, ἐνῶ ἀμέσως πρὶν (καθὼς καὶ στὴν §124) χρησιμοποιεῖ τὰ «τα-τε». Ἂς μᾶς ἐπιτραπεῖ ἡ ὑπόθεσις ὅτι ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ὁ Χρύσανθος ταλαντευόταν μεταξὺ τῶν ὀθωμανικῶν (καὶ ἐνδεχομένως πολὺ γνωστῶν καὶ στοὺς Ρωμιούς) ὅρων «δουμ-τεκ» καὶ τῶν ὑπ᾿ αὐτοῦ εἰσαχθέντων «τα-τε» (πιθανῶς δανεισθέντων ἐκ τῶν ἀρχαιοελληνικῶν φθόγγων «τε-τα-τη-τω»). Ἴσως νὰ συνέταξε ἀρχικὰ τὸ θεωρητικό του μὲ τὰ «ἕτοιμα» ἐν χρήσει «δουμ-τεκ», στὴν συνέχεια νὰ ἔκανε μιὰ ἀποτυχημένη προσπάθεια ἐπιβολῆς τῶν ἑλληνικῶν «τα-τε» καὶ ἐν τέλει νὰ ἐπανῆλθε στὰ καθιερωμένα. Στὰ πλαίσια λοιπὸν τέτοιων διεργασιῶν μπορεῖ νὰ ξέμεινε τὸ ἐν λόγῳ «δουμ» καὶ στὴν παροῦσα παράγραφο.

Στὸ Ν, ὁ 5χρονος ποὺς ȮlȮ ἀποκαλεῖται 3σημος, ὡς περιέχων 3 κινήσεις τῆς χειρός (δίχρονη θέσις, μονόχρονη ἄρσις, δίχρονη θέσις), κάτι στὸ ὁποῖο δὲν φαίνεται νὰ ἐνέμεινε τελικῶς ὁ Χρύσανθος. Ἤδη στὴν §155 τοῦ Ἐντύπου, οἱ ὅροι δίσημος, τρίσημος κλπ σημαίνουν τὸ πλῆθος τῶν χρόνων καὶ ὄχι τῶν κινήσεων (πχ ὁ ποὺς Ȯl καλεῖται 3σημος).

Ρυθμικὴ Ἔμφασις

Στὶς §§142-145 περιγράφεται ἡ ἔννοια τῆς ρυθμικῆς ἐμφάσεως, ἡ ὁποία στὸ  Ἔντυπο ἔλαβε θέση αὐτονόμου κεφαλαίου (ΙΑ΄). Στὸ Ν ἀναλύονται τρία παραδείγματα εἱρμῶν, ἐκ τῶν ὁποίων τὰ δύο δὲν πληροῦν τοὺς ὅρους τῆς ρυθμικῆς ἐμφάσεως καὶ παρελείφθησαν στὸ Ἔντυπο. Μὲ βάση τὸν σχολιασμὸ τοῦ Χρυσάνθου στὸ πρῶτο παράδειγμα (Στέργειν μὲν ἡμᾶς), ἐπιχειρήσαμε τὴν σύνταξη τοῦ μουσικοῦ κειμένου, τὸ ὁποῖο ἐκλείπει ἀπὸ τὸ Ν. Γιὰ τὸ δεύτερο παράδειγμα (Στίβει θαλάσσης) δὲν διατίθεται ἐπαρκὴς σχολιασμός.

Έχει διαβαστεί 2741 φορές

Σχόλια

  • Δεν υπάρχουν σχόλια για αυτό το άρθρο.
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.

Ἐνημερωτικὸ δελτίο

Διαγραφή

Ἐὰν ἐπιθυμεῖτε νὰ παύσετε νὰ λαμβάνετε ἐνημερωτικὰ δελτία, γράψτε ἐδῶ τὸν Κωδικὸ Διαγραφῆς ποὺ ἐμφανίζεται στὸ δελτίο ποὺ λάβατε ἀπὸ ἐμᾶς καὶ πατῆστε Διαγραφή.

Άκυρη διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Ποιός είναι online

Έχουμε online 6 επισκέπτες και 0 μέλη.

Σύνδεση

Αποσύνδεση
https://www.martyries.gr/user/members/myprofile.html