Ἱερομονάχου Συμεών

Στὰ πλαίσια τῆς γενικότερης ἐνασχόλησής μας μὲ τὸ μεταβυζαντινὸ εἱρμολόγιο καὶ καθὼς ἑτοιμάζουμε πρὸς ἔκδοσιν ἐκτενῆ μελέτη πάνω σὲ αὐτό, κρίναμε σκόπιμο νὰ παρουσιάσουμε τὸ παρὸν ζήτημα, ἀφορῶν σὲ ὅλα τὰ ἀργοσύντομα μέλη.

Δὲν θεωροῦμε περιττὸ νὰ τονίσουμε κατ᾿ ἀρχὴν αὐτὸ ποὺ καὶ στὸ παρελθὸν ἐπαναλάβαμε πολλάκις: ὅτι δηλαδὴ δὲν ἐπιθυμοῦμε καὶ δὲν ἀποσκοποῦμε ἐπ᾿ οὐδενὶ νὰ προτείνουμε κάτι ποὺ φαίνεται σὲ ἐμᾶς καλὸ ἢ μᾶς ἀρέσει, οὔτε πολὺ περισσότερο νὰ ἐπιβάλουμε στὴν μουσική μας κάποιον προκαθορισμένο ρυθμὸ καὶ νὰ «δαμάσουμε» τὴν ψαλτικὴ τέχνη πρὸς κάποια προαποφασισμένη κατεύθυνση. Θέλουμε νὰ πιστεύουμε πὼς ἀποκλειστικός, εἰλικρινὴς καὶ ἀπροκατάληπτος σκοπός μας εἶναι ἐν προκειμένῳ νὰ ἀνακαλύψουμε –ἐὰν ὑπάρχει– τὸν ἐγγενῆ ρυθμὸ τῶν διαφόρων εἰδῶν τοῦ μέλους, ὅπως μᾶς παρεδόθη στὴν Νέα Μέθοδο ἀπὸ τοὺς τρεῖς Διδασκάλους, νὰ τὸν παρουσιάσουμε τεκμηριωμένα καὶ κατὰ τὸ δυνατὸν νὰ τὸν ἐκφράσουμε στὴν πράξη. Ἐνίοτε δίδεται ἐνδεχομένως ἡ ἐντύπωσις ὅτι νεωτερίζουμε ἐν σχέσει μὲ τοὺς τρεῖς Διδασκάλους. Μὴ γένοιτο! Καὶ πάλι ἰσχυριζόμαστε ὅτι ἐπιθυμοῦμε μόνον νὰ προσθέσουμε ἕνα λιθαράκι στὸ δικό τους θαυμαστὸ οἰκοδόμημα, συμβάλλοντας κατὰ τὸ δυνατὸν δημιουργικὰ ἀλλὰ καὶ καθ᾿ ὅλα συνετὰ στὴν ὁμόχυμη ἐξέλιξη τῆς παραδόσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς. Πιστεύουμε βέβαια πὼς δὲν θὰ ὑποστηρίξει κανεὶς ὅτι ἡ κατάρτισις τῆς μουσικῆς θεωρίας ὁλοκληρώθηκε ἀνυπερθέτως μὲ τὴν ἔκδοση τοῦ Μεγάλου Θεωρητικοῦ τοῦ Χρυσάνθου.

Ταπεινὰ λοιπὸν παρακαλοῦμε διαρκῶς τὸν ἀναγνώστη νὰ μὴ θορυβεῖται ὅταν κάποιο συμπέρασμα ἔρχεται σὲ ἀντίθεση μὲ προγενέστερες ἀντιλήψεις· πολλὲς φορὲς ἄλλωστε κι ἐμεῖς ἀναγκασθήκαμε νὰ ἀναθεωρήσουμε ἰδέες καὶ θεωρίες ποὺ διδαχθήκαμε ἢ δεχόμασταν ὡς αὐτονόητες, ἐνώπιον νεωτέρων πορισμάτων. Καὶ πολὺ περισσότερο τὸν παρακαλοῦμε νὰ μὴν διεξέλθει μὲ καμμία προκατάληψη τὶς μελέτες μας, ἰδίως ὅταν ὁμοιάζουν ἢ φαίνεται πὼς ὁμοιάζουν μὲ ἄλλες ὑφιστάμενες θεωρίες.

Ἀνωνύμου Διδασκάλου

ΠΕΡΙ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ

ἦτοι

περὶ ἑρμηνείας τῆς σημειογραφίας

Σημείωμα τοῦ ἐπιμελητοῦ

Πρὸ καιροῦ ἔφθασε στὰ χέρια μας ἡ ἀλληλογραφία μεταξὺ ἑνὸς μαθητευομένου στὴν ψαλτικὴ τέχνη καὶ τοῦ διδασκάλου του. Ἡ θεματολογία τῆς ἀλληλογραφίας, οἱ ἀπορίες τοῦ μαθητοῦ καὶ οἱ ἀπαντήσεις τοῦ διδασκάλου μᾶς φάνηκαν ἄκρως ἐνδιαφέρουσες γιὰ τὴν ψαλτικὴ κοινότητα. Αὐτὸ μᾶς ὤθησε νὰ ζητήσουμε τὴν ἄδεια ἀπὸ τοὺς ἀνωτέρω πρὸς δημοσίευσιν τῆς ἀλληλογραφίας «εἰς κοινὴν ὠφέλειαν». 

Ἐπειδὴ στὴν παροῦσα ἐργασία θίγονται «καυτὰ» ζητήματα, προβληματιστήκαμε ἐὰν θὰ ἦταν θεμιτὸ νὰ δημοσιευθεῖ ἀνωνύμως, σύμφωνα μὲ τὴν κατηγορρηματικὴ ἐπιθυμία τοῦ διδασκάλου. Τελικῶς θεωρήσαμε ὅτι πρώτιστη σημασία ἔχει ἡ οὐσία τοῦ περιεχομένου, συνοδευόμενη ἀπὸ ἐμπεριστατωμένη, νηφάλια καὶ ἀπαθῆ ἐπιχειρηματολογία, ἀπαλλαγμένη πραγματικὰ ἀπὸ ὁποιαδήποτε διάθεση προσβολῆς προσώπων. Ἡ πράξη δυστυχῶς ἀποδεικνεύει πὼς εἶναι ἀδύνατον νὰ ἐπέλθει συμφωνία (ἔστω θεωρητικὴ) στὴν μουσικολογικὴ κοινότητα περὶ τῶν προβλημάτων αὐτῶν. Τέτοιου εἴδους ὅμως τοποθετήσεις, ἂν μή τι ἄλλο, μποροῦν νὰ συμβάλουν οὐσιαστικὰ σὲ ἕναν γόνιμο προβληματισμὸ καὶ διάλογο, ἐφόσον ὑπάρχει ἡ εἰλικρινὴς πρόθεση γιὰ ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας ἀνεξαρτήτως τοῦ τιμήματος.

Οἱ ἀπαντήσεις στὶς ἀπορίες τοῦ μαθητοῦ εἶναι γραμμένες μὲ τὴν μορφὴ μιᾶς σύντομης πραγματείας. Ἐπειδὴ ὅμως ὁ ἀπαντῶν διδάσκαλος οὐδόλως φανταζόταν ὅτι θὰ τοῦ ἐζητεῖτο κάποτε ἡ δημοσίευση τῆς ἐργασίας του, ἔγραφε χωρὶς νὰ ἐπιδιώκει τὴν τελειότητα στὴν διατύπωση. Γι᾿αὐτὸ ὁ ἴδιος μᾶς προέτρεψε νὰ ἐπιμεληθοῦμε φιλολογικῶς τὴν ἐργασία προκειμένου νὰ ἔχει τὴν βέλτιστη μορφή. Προτιμήσαμε ὅμως νὰ διατηρήσουμε ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀτόφιο τὸ πρωτότυπο μὲ τὴν ἀμεσότητα καὶ τὸν αὐθορμητισμὸ ποὺ τὸ διακρίνει. Τὴν διασκευάσαμε σιωπηρὰ σὲ λίγα σημεῖα, κυρίως ὅπου προέκυπτε κάποια δυσκολία στὴν κατανόηση ἢ ὑπερβολικὸς πλεονασμός. Τελικῶς ὁ συγγραφεὺς ἐκλήθη νὰ ἐλέγξει καὶ νὰ ἐγκρίνει τὸ πρὸς δημοσίευσιν κείμενο.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΜΕΡΟΣ Α΄  Περὶ σημαδοφώνων τῆς παλαιᾶς γραφῆς
ΜΕΡΟΣ Β΄  Περὶ τῆς Νέας Μεθόδου καὶ τῆς πιστότητος τῶν μεταγραφῶν
ΜΕΡΟΣ Γ΄  Περὶ ἀλλοιώσεως τῆς προφορικῆς καὶ γραπτῆς μουσικῆς παραδόσεως
ΜΕΡΟΣ Δ΄  Περὶ τῆς θεωρίας τοῦ Σίμωνος Καρά
ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ἱερομονάχου Συμεών

Α. ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΙΣ

Στὸ Ἀρχεῖο τοῦ Πρωτοψάλτου Γρηγορίου περιέχεται καὶ ἕνα χειρόγραφο θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου (εἰς τὸ ἑξῆς: «Γ»), μὲ τίτλο Εἰσαγωγή Μουσικῆς θεωρητικῆς καὶ πρακτικῆς ἡ κοινῶς καλουμένη Γραμματική. Ὁ τίτλος αὐτός, γραμμένος στὸ πρῶτο φύλλο, καθὼς καὶ τὰ περιεχόμενα στὸ δεύτερο φύλλο τοῦ χειρογράφου συνοδεύονται ἀπὸ μιὰ ὑπογραφή: Παντε[λε]ήμων [υἱὸς] Πρωτοψάλτου Γρηγορίου τοῦ Ἀποθανόντος. Ἀλλὰ καὶ στὸ πρῶτο φύλλο ἀναφέρει ὁ ἴδιος τὸ ὄνομα τοῦ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου ὡς ἡμετέρου πατρός. Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ ὁδήγησαν εὔκολα στὴν καταχώριση τοῦ Παντελεήμονος ὡς κωδικογράφου τοῦ συγκεκριμένου χειρογράφου.

Ἱερομονάχου Συμεών

Στὰ πλαίσια τῆς 200^ῆς ἐπετείου τῆς μεγάλης καὶ ἐπισήμου μεταρρυθμίσεως τοῦ 1814-1816, δὲν θὰ ἦταν περιττὸ νὰ ἐξετάσουμε ὀλίγον ἐκτενέστερα τὴν περίπτωση τῆς ὀξείας. Ἡ ὀξεία ἦταν σημάδι τῆς παλαιᾶς γραφῆς, τὸ σχῆμα τῆς ὁποίας ἦταν παρόμοιο μὲ τοῦ ὀλίγου: εὐθεῖα γραμμή, ἀλλὰ μὲ κλίση ἐπὶ τὰ ἄνω. (Ἀντίστοιχο ἀντιστρόφως ἦταν ἀρχικὰ τὸ σχῆμα τῆς βαρείας: εὐθεῖα γραμμὴ μὲ κλίση πρὸς τὰ κάτω). Ἡ ὀξεία, τὸ ὀλίγον καὶ μερικὰ ἀκόμη σημάδια (πεταστή, κούφισμα, πελαστόν, κεντήματα), ἐσήμαιναν τὴν ἀνάβαση μιᾶς φωνῆς, μὲ διαφορετικὸ μέλος τὸ καθένα.

Ἡ ὀξεία, ὅπως γνωρίζουμε, δὲν συμπεριελήφθη στὰ σημάδια τῆς Νέας Μεθόδου. Στὶς ἡμέρες μας ὑποστηρίζεται ὑπό τινων θεωρητικῶν ἡ ἄποψη ὅτι ἡ ὀξεία ὑπῆρξε ἀρχικὰ σημεῖον τῆς Νέας Μεθόδου καὶ κα­ταρ­γήθηκε ἀργότερα (στὰ 1820-1821) γιὰ λόγους τυπογραφικῆς δυσκολίας. Στὰ πλαίσια τῆς παρούσης

Ἱερομονάχου Συμεών

Πέραν τῆς ἐξελικτικῆς πορείας τῆς μεταρρυθμίσεως τοῦ 1814 ὡς πρὸς τὴν σημειογραφία καθ᾿ ἑαυτήν (βλ. σχετικὴ εἰσήγηση), ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ ἐξέλιξη τῆς θεωρητικῆς τεκμηριώσεως τῆς ἐννοίας τοῦ ρυθμοῦ ἀπὸ τὸν Χρύσανθο κατὰ τὴν 2^η φάση τῆς μεταρρυθμίσεως, ὅπως αὐτὴ παρουσιάζεται στὴν «Γραμματικὴ» τοῦ Νικολαΐδου (εἰς τὸ ἑξῆς «Ν»), δηλ. στὸ ἀρχέτυπο Μέγα Θεωρητικό.

Ἂς ἐστιάσουμε ἐν συντόμῳ στὶς θέσεις ἐκεῖνες τοῦ χργφ Ν οἱ ὁποῖες διαφοροποιοῦνται στὸ Ἔντυπο Μέγα Θεωρητικό (στὸ αὐτόγραφο τῆς Δημητσάνας δὲν συμπεριελήφθησαν τὰ σχετικὰ κεφάλαια). Ἐκ πρώτης ὄψεως λοιπόν, παρατηρεῖται στὸ Ν μιὰ σύγχυσις τῶν ὅρων ρυθμὸς καὶ ἀγωγή, ἰδίως μάλιστα ἂν ἐπιχειρήσει κανεὶς συγκριτικὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὸ Ἔντυπο, στὸ ὁποῖο διαφαίνεται κάποια ἀποκατάστασις τῆς ὁρολογίας. Ὅπως ὅμως θὰ δείξουμε εὐθὺς ἀμέσως, πρόκειται γιὰ μιὰ διαφορετικὴ ἐννοιολογία, κεκαλυμμένη κάπως γιὰ τὴν σημερινὴ ἀντίληψη.

Ἱερομονάχου Συμεών

Τὸ ἀρχέτυπο Μέγα Θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου,
ὁ κώδικας ΜΠΤ 716
καὶ οἱ 3 σημειογραφικὲς φάσεις τῆς μεταρρυθμίσεως

Εἰσήγησις στὸ Διεθνὲς ἐπιστημονικὸ ἐπετειακὸ Συνέδριο τοῦ Σχολείου Ψαλτικῆς γιὰ τὰ 200 χρόνια τῆς Νέας Μεθόδου, 17 & 18 Ὀκτωβρίου 2014

Θὰ ἐπιχειρήσω μιὰ μικρὴ διείσδυση στὴν ἐξελικτικὴ πορεία τῆς μεταρρυθμιστικῆς σκέψεως τοῦ Χρυσάνθου μέσα ἀπό χργφ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ποὺ περιέχουν εἴτε τὸ θεωρητικό του ἔργο, εἴτε πρώιμες (δηλ. προγενέστερες τῆς τελικῆς μορφῆς τῆς Νέας Μεθόδου) ἐξηγηματικὲς ἀπόπειρες. Κύριο ἄξονα τῆς παρούσης θὰ ἀποτελέσει μιὰ ἄγνωστη ἕως τώρα ἐκδοχὴ τοῦ Μεγάλου Θεωρητικοῦ τοῦ Χρυσάνθου, ποὺ ὅπως θὰ φανεῖ προηγεῖται ὁπωσδήποτε χρονολογικῶς τῶν μέχρι σήμερα γνωστῶν (αὐτογράφου τοῦ 1816 καὶ ἐντύπου τοῦ 1832) ἐνῶ πιθανότατα συνιστᾶ τὴν πρωταρχική του μορφή.