Ἀνωνύμου Διδασκάλου

ΠΕΡΙ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ

ἦτοι

περὶ ἑρμηνείας τῆς σημειογραφίας

Σημείωμα τοῦ ἐπιμελητοῦ

Πρὸ καιροῦ ἔφθασε στὰ χέρια μας ἡ ἀλληλογραφία μεταξὺ ἑνὸς μαθητευομένου στὴν ψαλτικὴ τέχνη καὶ τοῦ διδασκάλου του. Ἡ θεματολογία τῆς ἀλληλογραφίας, οἱ ἀπορίες τοῦ μαθητοῦ καὶ οἱ ἀπαντήσεις τοῦ διδασκάλου μᾶς φάνηκαν ἄκρως ἐνδιαφέρουσες γιὰ τὴν ψαλτικὴ κοινότητα. Αὐτὸ μᾶς ὤθησε νὰ ζητήσουμε τὴν ἄδεια ἀπὸ τοὺς ἀνωτέρω πρὸς δημοσίευσιν τῆς ἀλληλογραφίας «εἰς κοινὴν ὠφέλειαν». 

Ἐπειδὴ στὴν παροῦσα ἐργασία θίγονται «καυτὰ» ζητήματα, προβληματιστήκαμε ἐὰν θὰ ἦταν θεμιτὸ νὰ δημοσιευθεῖ ἀνωνύμως, σύμφωνα μὲ τὴν κατηγορρηματικὴ ἐπιθυμία τοῦ διδασκάλου. Τελικῶς θεωρήσαμε ὅτι πρώτιστη σημασία ἔχει ἡ οὐσία τοῦ περιεχομένου, συνοδευόμενη ἀπὸ ἐμπεριστατωμένη, νηφάλια καὶ ἀπαθῆ ἐπιχειρηματολογία, ἀπαλλαγμένη πραγματικὰ ἀπὸ ὁποιαδήποτε διάθεση προσβολῆς προσώπων. Ἡ πράξη δυστυχῶς ἀποδεικνεύει πὼς εἶναι ἀδύνατον νὰ ἐπέλθει συμφωνία (ἔστω θεωρητικὴ) στὴν μουσικολογικὴ κοινότητα περὶ τῶν προβλημάτων αὐτῶν. Τέτοιου εἴδους ὅμως τοποθετήσεις, ἂν μή τι ἄλλο, μποροῦν νὰ συμβάλουν οὐσιαστικὰ σὲ ἕναν γόνιμο προβληματισμὸ καὶ διάλογο, ἐφόσον ὑπάρχει ἡ εἰλικρινὴς πρόθεση γιὰ ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας ἀνεξαρτήτως τοῦ τιμήματος.

Οἱ ἀπαντήσεις στὶς ἀπορίες τοῦ μαθητοῦ εἶναι γραμμένες μὲ τὴν μορφὴ μιᾶς σύντομης πραγματείας. Ἐπειδὴ ὅμως ὁ ἀπαντῶν διδάσκαλος οὐδόλως φανταζόταν ὅτι θὰ τοῦ ἐζητεῖτο κάποτε ἡ δημοσίευση τῆς ἐργασίας του, ἔγραφε χωρὶς νὰ ἐπιδιώκει τὴν τελειότητα στὴν διατύπωση. Γι᾿αὐτὸ ὁ ἴδιος μᾶς προέτρεψε νὰ ἐπιμεληθοῦμε φιλολογικῶς τὴν ἐργασία προκειμένου νὰ ἔχει τὴν βέλτιστη μορφή. Προτιμήσαμε ὅμως νὰ διατηρήσουμε ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀτόφιο τὸ πρωτότυπο μὲ τὴν ἀμεσότητα καὶ τὸν αὐθορμητισμὸ ποὺ τὸ διακρίνει. Τὴν διασκευάσαμε σιωπηρὰ σὲ λίγα σημεῖα, κυρίως ὅπου προέκυπτε κάποια δυσκολία στὴν κατανόηση ἢ ὑπερβολικὸς πλεονασμός. Τελικῶς ὁ συγγραφεὺς ἐκλήθη νὰ ἐλέγξει καὶ νὰ ἐγκρίνει τὸ πρὸς δημοσίευσιν κείμενο.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΜΕΡΟΣ Α΄  Περὶ σημαδοφώνων τῆς παλαιᾶς γραφῆς
ΜΕΡΟΣ Β΄  Περὶ τῆς Νέας Μεθόδου καὶ τῆς πιστότητος τῶν μεταγραφῶν
ΜΕΡΟΣ Γ΄  Περὶ ἀλλοιώσεως τῆς προφορικῆς καὶ γραπτῆς μουσικῆς παραδόσεως
ΜΕΡΟΣ Δ΄  Περὶ τῆς θεωρίας τοῦ Σίμωνος Καρά
ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ἱερομονάχου Συμεών

Α. ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΙΣ

Στὸ Ἀρχεῖο τοῦ Πρωτοψάλτου Γρηγορίου περιέχεται καὶ ἕνα χειρόγραφο θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου (εἰς τὸ ἑξῆς: «Γ»), μὲ τίτλο Εἰσαγωγή Μουσικῆς θεωρητικῆς καὶ πρακτικῆς ἡ κοινῶς καλουμένη Γραμματική. Ὁ τίτλος αὐτός, γραμμένος στὸ πρῶτο φύλλο, καθὼς καὶ τὰ περιεχόμενα στὸ δεύτερο φύλλο τοῦ χειρογράφου συνοδεύονται ἀπὸ μιὰ ὑπογραφή: Παντε[λε]ήμων [υἱὸς] Πρωτοψάλτου Γρηγορίου τοῦ Ἀποθανόντος. Ἀλλὰ καὶ στὸ πρῶτο φύλλο ἀναφέρει ὁ ἴδιος τὸ ὄνομα τοῦ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου ὡς ἡμετέρου πατρός. Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ ὁδήγησαν εὔκολα στὴν καταχώριση τοῦ Παντελεήμονος ὡς κωδικογράφου τοῦ συγκεκριμένου χειρογράφου.

Ἱερομονάχου Συμεών

Στὰ πλαίσια τῆς 200^ῆς ἐπετείου τῆς μεγάλης καὶ ἐπισήμου μεταρρυθμίσεως τοῦ 1814-1816, δὲν θὰ ἦταν περιττὸ νὰ ἐξετάσουμε ὀλίγον ἐκτενέστερα τὴν περίπτωση τῆς ὀξείας. Ἡ ὀξεία ἦταν σημάδι τῆς παλαιᾶς γραφῆς, τὸ σχῆμα τῆς ὁποίας ἦταν παρόμοιο μὲ τοῦ ὀλίγου: εὐθεῖα γραμμή, ἀλλὰ μὲ κλίση ἐπὶ τὰ ἄνω. (Ἀντίστοιχο ἀντιστρόφως ἦταν ἀρχικὰ τὸ σχῆμα τῆς βαρείας: εὐθεῖα γραμμὴ μὲ κλίση πρὸς τὰ κάτω). Ἡ ὀξεία, τὸ ὀλίγον καὶ μερικὰ ἀκόμη σημάδια (πεταστή, κούφισμα, πελαστόν, κεντήματα), ἐσήμαιναν τὴν ἀνάβαση μιᾶς φωνῆς, μὲ διαφορετικὸ μέλος τὸ καθένα.

Ἡ ὀξεία, ὅπως γνωρίζουμε, δὲν συμπεριελήφθη στὰ σημάδια τῆς Νέας Μεθόδου. Στὶς ἡμέρες μας ὑποστηρίζεται ὑπό τινων θεωρητικῶν ἡ ἄποψη ὅτι ἡ ὀξεία ὑπῆρξε ἀρχικὰ σημεῖον τῆς Νέας Μεθόδου καὶ κα­ταρ­γήθηκε ἀργότερα (στὰ 1820-1821) γιὰ λόγους τυπογραφικῆς δυσκολίας. Στὰ πλαίσια τῆς παρούσης

Ἱερομονάχου Συμεών

Πέραν τῆς ἐξελικτικῆς πορείας τῆς μεταρρυθμίσεως τοῦ 1814 ὡς πρὸς τὴν σημειογραφία καθ᾿ ἑαυτήν (βλ. σχετικὴ εἰσήγηση), ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ ἐξέλιξη τῆς θεωρητικῆς τεκμηριώσεως τῆς ἐννοίας τοῦ ρυθμοῦ ἀπὸ τὸν Χρύσανθο κατὰ τὴν 2^η φάση τῆς μεταρρυθμίσεως, ὅπως αὐτὴ παρουσιάζεται στὴν «Γραμματικὴ» τοῦ Νικολαΐδου (εἰς τὸ ἑξῆς «Ν»), δηλ. στὸ ἀρχέτυπο Μέγα Θεωρητικό.

Ἂς ἐστιάσουμε ἐν συντόμῳ στὶς θέσεις ἐκεῖνες τοῦ χργφ Ν οἱ ὁποῖες διαφοροποιοῦνται στὸ Ἔντυπο Μέγα Θεωρητικό (στὸ αὐτόγραφο τῆς Δημητσάνας δὲν συμπεριελήφθησαν τὰ σχετικὰ κεφάλαια). Ἐκ πρώτης ὄψεως λοιπόν, παρατηρεῖται στὸ Ν μιὰ σύγχυσις τῶν ὅρων ρυθμὸς καὶ ἀγωγή, ἰδίως μάλιστα ἂν ἐπιχειρήσει κανεὶς συγκριτικὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὸ Ἔντυπο, στὸ ὁποῖο διαφαίνεται κάποια ἀποκατάστασις τῆς ὁρολογίας. Ὅπως ὅμως θὰ δείξουμε εὐθὺς ἀμέσως, πρόκειται γιὰ μιὰ διαφορετικὴ ἐννοιολογία, κεκαλυμμένη κάπως γιὰ τὴν σημερινὴ ἀντίληψη.

Ἱερομονάχου Συμεών

Τὸ ἀρχέτυπο Μέγα Θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου,
ὁ κώδικας ΜΠΤ 716
καὶ οἱ 3 σημειογραφικὲς φάσεις τῆς μεταρρυθμίσεως

Εἰσήγησις στὸ Διεθνὲς ἐπιστημονικὸ ἐπετειακὸ Συνέδριο τοῦ Σχολείου Ψαλτικῆς γιὰ τὰ 200 χρόνια τῆς Νέας Μεθόδου, 17 & 18 Ὀκτωβρίου 2014

Θὰ ἐπιχειρήσω μιὰ μικρὴ διείσδυση στὴν ἐξελικτικὴ πορεία τῆς μεταρρυθμιστικῆς σκέψεως τοῦ Χρυσάνθου μέσα ἀπό χργφ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ποὺ περιέχουν εἴτε τὸ θεωρητικό του ἔργο, εἴτε πρώιμες (δηλ. προγενέστερες τῆς τελικῆς μορφῆς τῆς Νέας Μεθόδου) ἐξηγηματικὲς ἀπόπειρες. Κύριο ἄξονα τῆς παρούσης θὰ ἀποτελέσει μιὰ ἄγνωστη ἕως τώρα ἐκδοχὴ τοῦ Μεγάλου Θεωρητικοῦ τοῦ Χρυσάνθου, ποὺ ὅπως θὰ φανεῖ προηγεῖται ὁπωσδήποτε χρονολογικῶς τῶν μέχρι σήμερα γνωστῶν (αὐτογράφου τοῦ 1816 καὶ ἐντύπου τοῦ 1832) ἐνῶ πιθανότατα συνιστᾶ τὴν πρωταρχική του μορφή.

Κωνσταντίνου Φωτοπούλου

Εἰσήγηση στὸ Ε΄ Διεθνὲς Μουσικολογικὸ Συνέδριο τοῦ Ἱδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας  (15 Δεκεμβρίου 2012)

Σὲ μιὰ πιὸ συστηματικὴ ἔρευνα τοῦ τρόπου μελοποϊίας ἀλλὰ καὶ τῆς κωδικοποίησης τῶν θέσεων τοῦ συντόμου στιχηραρίου, μὲ ὁδήγησε, ἤδη ἀπὸ τὸ 2004, ἡ ἀνάγκη μελοποίησης ὕμνων σλαβικῆς γλώσσας σὲ βυζαντινὴ μουσικὴ καὶ ἡ διδασκαλία τοῦ τρόπου μελοποϊίας στοὺς Ρώσους μαθητές μου. Δυστυχῶς, ἂν καὶ ὑπάρχουν βιβλία βυζαντινῆς μουσικῆς σὲ ἀρκετὲς γλῶσσες, κατὰ κανόνα βρίθουν λαθῶν. Μιὰ ἁπλῆ παράθεση καὶ φωτογραφικὴ χρήση τῶν παλαιῶν θέσεων σίγουρα δὲν ἀρκεῖ. Πρέπει νὰ καταλάβουμε τὸν βαθύτερο τρόπο σκέψεως τῶν παλαιῶν διδασκάλων καὶ νὰ τὸν ἀξιοποιήσουμε δημιουργικά. Παρακάτω θὰ προσπαθήσω νὰ παρουσιάσω συνοπτικὰ τὸν τρόπο λειτουργίας τῶν θέσεων τοῦ συντόμου στιχηραρίου, βάσει τοῦ ἔργου τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου.