Ἡ Ὀξεία στὴν Νέα Μέθοδο
Ἱερομονάχου Συμεών
Στὰ πλαίσια τῆς 200ῆς ἐπετείου τῆς μεγάλης καὶ ἐπισήμου μεταρρυθμίσεως τοῦ 1814-1816, δὲν θὰ ἦταν περιττὸ νὰ ἐξετάσουμε ὀλίγον ἐκτενέστερα τὴν περίπτωση τῆς ὀξείας. Ἡ ὀξεία ἦταν σημάδι τῆς παλαιᾶς γραφῆς, τὸ σχῆμα τῆς ὁποίας ἦταν παρόμοιο μὲ τοῦ ὀλίγου: εὐθεῖα γραμμή, ἀλλὰ μὲ κλίση ἐπὶ τὰ ἄνω. (Ἀντίστοιχο ἀντιστρόφως ἦταν ἀρχικὰ τὸ σχῆμα τῆς βαρείας: εὐθεῖα γραμμὴ μὲ κλίση πρὸς τὰ κάτω). Ἡ ὀξεία, τὸ ὀλίγον καὶ μερικὰ ἀκόμη σημάδια (πεταστή, κούφισμα, πελαστόν, κεντήματα), ἐσήμαιναν τὴν ἀνάβαση μιᾶς φωνῆς, μὲ διαφορετικὸ μέλος τὸ καθένα.
Ἡ ὀξεία, ὅπως γνωρίζουμε, δὲν συμπεριελήφθη στὰ σημάδια τῆς Νέας Μεθόδου. Στὶς ἡμέρες μας ὑποστηρίζεται ὑπό τινων θεωρητικῶν ἡ ἄποψη ὅτι ἡ ὀξεία ὑπῆρξε ἀρχικὰ σημεῖον τῆς Νέας Μεθόδου καὶ καταργήθηκε ἀργότερα (στὰ 1820-1821) γιὰ λόγους τυπογραφικῆς δυσκολίας. Στὰ πλαίσια τῆς παρούσης δὲν θὰ μελετήσουμε τὴν προφορικὴ παράδοση, ὡς πρὸς τὴν ἐκτέλεσιν ἢ μὴ τῆς ὀξείας· αὐτὸ θὰ γίνει ξεχωριστά. Ἐδῶ θὰ ἐπιχειρήσουμε τὴν ἀναίρεση καὶ μόνον τῶν ἐπιχειρημάτων ποὺ ἔχουν ἐπιστρατευθεῖ ὑπέρ τῆς ἀνωτέρω ἰδέας.
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ 1ον: Ὁ Χουρμούζιος χρησιμοποιοῦσε τὴν ὀξεία στὶς χειρόγραφες ἐξηγήσεις του καὶ οἱ δύο πρῶτες ἔντυπες ἐκδόσεις περιεῖχαν τὴν ὀξεία.
Α. Η ΟΞΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΓΡΑΦΗ
Ἂς πάρουμε τὰ πράγματα μὲ τὴν σειρά. Ἐδείχθη ἐπαρκῶς ὅτι ἡ μεταρρύθμισις τοῦ 1814 διενεργήθη πολὺ συνετὰ σὲ διάφορες φάσεις. Εἶναι γενικῶς παραδεκτὸ πὼς ἡ Νέα Μέθοδος δὲν ἐφευρέθη ξαφνικὰ ἐπὶ τελείως λευκοῦ χάρτου, ἀλλὰ προέκυψε ὡς μιὰ -ὁπωσδήποτε δυναμικὴ ἀλλὰ καὶ συστηματική- διασκευὴ τῆς τελευταίας φάσεως τῆς παλαιᾶς γραφῆς. Στὴν 2η φάση τῆς μεταρρυθμίσεως πραγματοποιήθηκε ἡ κυρία κατάργησις τῶν σημαδίων ἐκείνων τῆς παλαιᾶς γραφῆς ποὺ δὲν εἶχαν κάποια «ἐνέργεια», ἀλλὰ διατηροῦνταν ὡς συστατικὰ παγιωμένων ὀρθογραφικῶν σχημάτων. Τὰ ὀρθογραφικὰ αὐτὰ σχήματα προϋπῆρχαν ὡς θέσεις σὲ ἀκόμη παλαιότερες στενογραφικὲς φάσεις τῆς παρασημαντικῆς. Ἀπὸ αὐτὲς παρελήφθησαν «φωτογραφικῶς» καὶ χρησιμοποιήθηκαν «μετροφωνικῶς» στὶς ἀναλυτικὲς μορφὲς τῆς παλαιᾶς γραφῆς –ὡς ὑποσύνολα θέσεων πλέον–, στὰ πλαίσια τῆς ἁδρῆς περιγραφῆς τῆς πορείας τῶν μελωδιῶν, ἀγνοώντας οὐσιαστικὰ τὶς ὑποστάσεις ποὺ τὰ συνόδευαν (βλ. 2 παραδείγματα τέτοιου δανεισμοῦ). Ἀπὸ σεβασμὸ ὅμως στὴν ἱστορικὴ ὀρθογραφία, καίτοι οἱ ὑποστάσεις αὐτὲς ἀγνοήθηκαν στὴν οὐσία τους, ἐν πολλοῖς διατηρήθηκαν στὴν γραφή.
Λόγῳ λοιπὸν τῆς περιγραφικότητος [1] τῆς ἀναλυτικῆς γραφῆς τοῦ Πέτρου Λαμπαδαρίου, δὲν εἶχαν πολλὲς φορὲς ἰδιαίτερη σημασία οἱ ὀρθογραφικὲς λεπτομέρειες. Γι᾿ αὐτὸ καὶ συναντοῦμε διαφορὲς μεταξὺ τῶν χειρογράφων ποὺ θὰ ἦταν ἀδικαιολόγητες μὲ βάση τὸ σημερινὸ σκεπτικό μας. Ἰδιαιτέρως ἡ ὀξεία εἶχε ἀπὸ πολὺ νωρὶς ἀρχίσει σταδιακὰ νὰ ἀγνοεῖται ἀπὸ ἀρκετοὺς κωδικογράφους καὶ νὰ ἀντικαθίσταται συχνὰ ἀπὸ τὸ ὀλίγον, χωρὶς βεβαίως αὐτὸ νὰ θεωρήθηκε ποτὲ ἀλλοίωσις τοῦ αὐθεντικοῦ κειμένου (βλ. 3 παραδείγματα ὀξείας τοῦ εἱρμοῦ Πεποικιλμένη σὲ 14 διαφορετικὰ χειρόγραφα, σημειωμένα μὲ ἐρυθροὺς κύκλους· βλ. ἐπίσης τὶς ἴδιες θέσεις στὸ ἐλλειπὲς αὐτόγραφο τοῦ Π. Βυζαντίου τοῦ ἔτους 1773). Ἔφθασε δηλαδὴ νὰ ἀπωλέσει ὄχι μόνον τὴν ὅποια «ἐνέργειά» της, ἀλλὰ συχνὰ καὶ τὴν ὕπαρξή της, θεωρουμένη ταυτόσημη μὲ τὸ ὀλίγον. Ἐν ὀλίγοις, ἡ ὀξεία ἦταν ἴσως τὸ μοναδικὸ σημάδι τῆς παλαιᾶς γραφῆς ποὺ εἶχε καταργηθεῖ ἤδη πρὸ τῆς μεταρρυθμίσεως!!!
Μὲ αὐτὸ τὸ δεδομένο φθάνουμε στὴν μεταρρύθμιση τῆς Νέας Μεθόδου καὶ ἐντελῶς φυσιολογικὰ παρατηρεῖται τώρα σὲ κωδικογράφους τὸ ἀντίστροφο φαινόμενο. Τὸ ὀλίγον τῆς Νέας Μεθόδου νὰ γράφεται καὶ ὡς ὀξεία, ἰδίως σὲ θέσεις ἢ συμπλέγματα ποὺ τὸ παλαιὸ κείμενο εἶχε ὀξεία. Αὐτὴ ἡ «ὀξεία», τὴν ὁποία οἱ ἐξηγητὲς χρησιμοποιοῦσαν ὡς ὀλίγον, ὑποστηρίζεται τώρα ὅτι ὑπῆρξε ἀρχικὰ ἰδιαίτερο σημάδι τῆς Νέας Μεθόδου.
Β. ΟΙ ΕΞΗΓΗΤΑΙ
Ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ ἦταν κατ᾿ ἐξοχὴν ἐκεῖνος ποὺ ἔγραφε κατὰ κόρον «ὀξεῖες» στὰ χειρόγραφά του. Πέραν τῶν ὅσων ἀναφέραμε ἀνωτέρω, ὅποιος ἐρευνήσει προσεκτικὰ τὴν γραφή του θὰ διαπιστώσει ὅτι συχνὰ στὶς «ὀξεῖες» του δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδοθεῖ καμιὰ ἀπολύτως ἰδιαίτερη ἐνέργεια ἐκτὸς ἀπὸ ἐκείνην τοῦ ὀλίγου (βλ. Ἐγὼ δὲ κατεστάθην, ἐρυθροὶ κύκλοι). Μάλιστα, χρησιμοποιεῖ «ὀξεία» καὶ σὲ περιπτώσεις ποὺ ἤδη ἔχει ἀποδοθεῖ ἀναλυτικῶς στὴν Νέα Μέθοδο κάποια «ἐνέργεια» στὴν ὀξεία τῆς παλαιᾶς γραφῆς καὶ θὰ ἀναμενόταν ἡ χρήση ὀλίγου (βλ. Τίς Θεὸς μέγας [2], ἐρυθροὶ κύκλοι). Ἐπίσης ἐμφανίζει μεγάλη ἀσυνέπεια· σὲ περιπτώσεις ποὺ τὸ παλαιὸ κείμενο ἔχει ὀξεία, ἐκεῖνος γράφει ὀλίγον (στὸ ἴδιο, μπλὲ κύκλοι), ἐνῶ συχνὰ ἀντὶ τῆς ὀξείας τοῦ παλαιοῦ χρησιμοποιεῖ πεταστὴ καὶ τἀνάπαλιν (στὸ ἴδιο, κίτρινοι κύκλοι). Θὰ ἦταν δὲ ἀδιανόητο νὰ ἀποδώσουμε τὴν παλινδρόμηση αὐτὴ ἁπλῶς σὲ περιορισμοὺς τῆς ὀρθογραφίας, καθώς, ὡς γνωστόν, ἐκεῖνος ὁ ἴδιος ἦταν ποὺ συστηματοποίησε τοὺς ὀρθογραφικοὺς κανόνες τῆς Νέας Μεθόδου· ἂν ὄντως ἡ ὀξεία τῆς παλαιᾶς γραφῆς ἔπρεπε νὰ διατηρηθεῖ, ὁπωσδήποτε θὰ εἶχε μεριμνήσει καὶ γιὰ τὴν ὀρθογραφία της.
Πέραν τούτου, στὰ χειρόγραφα τοῦ Χουρμουζίου ἐντοπίζονται εὔκολα περιπτώσεις χρήσεως «ὀξείας» ποὺ σαφῶς σχετίζονται μὲ τὴν εὐταξία τῶν σημαδίων καὶ τὴν καλλιγραφία, ἀνεξαρτήτως ὀρθογραφίας: ὅταν ὑφίστανται κάτωθεν κεντήματα ἢ κέντημα. Ἐπίσης, σὲ πάμπολλες περιπτώσεις ποὺ ὑποχρεωτικῶς θὰ ἔπρεπε νὰ χρησιμοποιήσει ὀξεία, γράφει (ἕνα ἀπολύτως ὀριζόντιο) ὀλίγον. Ἡ ἀπουσία λοιπὸν ὀρθογραφικῶν κανόνων στὴν συνολικὴ χρήση τῆς ὀξείας ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο στὰ χειρόγραφά του (οὔτε κἂν τῶν κανόνων ποὺ ἐφήρμοσε ὁ Ἐφέσιος ὅπως θὰ δοῦμε κατωτέρω), ἡ ἀναντιστοιχία της μὲ τὴν παλαιὰ γραφή, ἀλλὰ καὶ ἡ «ἐπιπόλαιη» παρασήμανσή της (σὲ βαθμὸ ποὺ συχνὰ ἀδυνατοῦμε νά... ἐπιλέξουμε μεταξὺ ὀλίγου καὶ ὀξείας) μᾶς ὁδηγεῖ φυσιολογικὰ στὸ συμπέρασμα ὅτι εἴτε τὴν χρησιμοποιεῖ ἀσυναίσθητα, εἴτε τὴν μεταχειρίζεται μόνο γιὰ λόγους καλλιγραφικούς-αἰσθητικούς.
Τέλος, ὁ Πρωτοψάλτης Γρηγόριος στὰ χειρόγραφά του, μολονότι εἶναι καὶ συνοπτικότερος (δηλ. πιὸ κοντὰ στὴν ὀρθογραφία τῆς παλαιᾶς γραφῆς) ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο, σχεδὸν ποτὲ ἢ πολὺ σπάνια γράφει «ὀξεῖες».
Γιὰ τὸν Χουρμούζιο λοιπὸν καὶ τοὺς λοιποὺς ἐξηγητὲς δὲν ὑπῆρχε διαφορὰ μεταξὺ ὀλίγου καὶ ὀξείας. Θεωροῦσαν ὑπαρκτὸν μόνον τὸ ὀλίγον καὶ ἔγραφαν ἐλεύθερα καὶ ταχύτατα. Ὅσοι ἔχουν καταπιαστεῖ μὲ τὴν παλαιὰ γραφή, θὰ βεβαιώσουν ὅτι ἡ δύναμις τῆς συνηθείας ἦταν ἀρκετὴ γιὰ νὰ παρασύρει ἕναν ἤδη κωδικογράφο τῆς παλαιᾶς γραφῆς, ὅπως τὸν Χουρμούζιο, νὰ γράφει σημεῖα της καὶ στὴν Νέα Μέθοδο κάθε τόσο, καὶ μάλιστα ἕνα σημάδι τόσο πολὺ κοντινὸ (στὴν παρασήμανση) μὲ κάποιο ἄλλο. Βεβαίως δὲν ἀποκλείεται καὶ τὸ ἐνδεχόμενο, σὲ κάποιες εἰδικὲς περιπτώσεις νὰ χρησιμοποίησαν τὴν ὀξεία καὶ συνειδητὰ γιὰ λόγους «ἱστορικῆς ὀρθογραφίας» καὶ μὲ τὶς προϋποθέσεις ποὺ ἔχουμε προαναφέρει, σὲ σημεῖα ποὺ τὴν ζητοῦσε καὶ τὸ κείμενο ἢ ἡ ὀρθογραφία τῆς παλαιᾶς γραφῆς.
Γ. ΤΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ
Θὰ ἦταν περιττὸ ὑπὸ ἄλλες συνθῆκες νὰ τονίσουμε ὅτι σὲ κανένα χειρόγραφο (καὶ πολὺ περισσότερο ἔντυπο) θεωρητικὸ τῆς Νέας Μεθόδου κατὰ τὸν 19ο αἰῶνα, οὔτε βεβαίως στὰ 6 γνωστὰ χειρόγραφα θεωρητικὰ τοῦ Χουρμουζίου, οὔτε στὸ αὐτόγραφο θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου τοῦ 1816 γίνεται ἡ παραμικρὴ νύξις περὶ ὑπάρξεως τῆς ὀξείας στὴν Νέα Μέθοδο. Ὁ Χουρμούζιος μάλιστα, ἐνῶ γράφει μιὰ μεγαλοπρεπέστατη (ὀπτικά) ὀξεία, τὴν κατονομάζει σαφέστατα ὡς ὀλίγον (βλ. ἀναλυτικότερα τὴν σχετικὴ ἐργασία τοῦ Διονυσίου Μπιλάλη). Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ διευκρινίζει ρητῶς ὅτι δὲν χρησιμοποιεῖ τὴν ὀξεία τῆς παλαιᾶς παρασημαντικῆς, ἀλλὰ τὸ ὀλίγον καὶ μόνον τὸ ὀλίγον. Αὐτὸ τὸ σημάδι εἶτε εἶναι τελείως ὀριζόντιο καὶ ἴσιο εἴτε μὲ ἐλαφρὰ ὑψωμένη τὴν δεξιὰ ἄκρη εἴτε ἔντονα «κεκλιμμένον» (πλαγιαστὸ) τὸ ὀνομάζει πάντοτε ὀλίγον· ἕνα σημάδι, μία ὀνομασία, μία θεωρία γιὰ τὴν χρήση του στὴν Νέα Μέθοδο. Ὁ δὲ Χρύσανθος στὸ αὐτόγραφό του (1816) οὔτε σὰν σχῆμα δὲν διατηρεῖ τὴν ὀξεία. Οὔτε καὶ στὸ παράρτημα τοῦ ἐν λόγῳ θεωρητικοῦ (ὅπου παραθέτει τὶς ἐρωτήσεις τῶν ἐξετάσεων τοῦ 1ου ἔτους τῆς μουσικῆς σχολῆς κατὰ τὸ ὁποῖο ἡ Νέα Μέθοδος εὑρισκόταν ἀκόμη ὑπὸ διαμόρφωσιν) γίνεται ὁποιοσδήποτε λόγος περὶ τῆς ὀξείας, καὶ παρ᾿ ὅλο ποὺ ἐκεῖ περιλαμβάνονται ἄλλα σημάδια τῆς παλαιᾶς γραφῆς (τρομικόν, ἀπόδομα).
Δ. ΤΟ ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ ΤΟΥ ΕΦΕΣΙΟΥ
Στὸ πρῶτο ἐκδοθὲν μουσικὸ βιβλίο ὑπὸ τοῦ Πέτρου τοῦ Ἐφεσίου παρατηρεῖται ὄντως μιὰ συστηματικὴ ἐμφάνιση τῆς ὀξείας. Μὲ μιὰ ἐπισταμένη μελέτη γίνεται σαφὲς πὼς ὁ Ἐφέσιος διοργάνωσε ἕνα δικό του τρόπο χρήσεως τῆς ὀξείας ἐμπνευσμένο ὁπωσδήποτε ἀπὸ τὴν παλαιὰ γραφή, κυρίως μὲ κριτήριο τὸ ἂν ἀκολουθεῖ κατιοῦσα (δημιούργησε καὶ συγκεκριμένες ἐξαιρέσεις ὅπως τὴν περίπτωση ποὺ ἡ κατιοῦσα στηρίζεται σὲ ὀλίγον, ὀξεία ἢ πεταστή, τὴν περίπτωση ὑπερβατῆς ἀναβάσεως μετὰ κλάσματος καὶ ἄνευ ψηφιστοῦ κ.ἄ) ἢ ἐὰν πρόκειται γιὰ μονόχρονη τονιζόμενη συλλαβὴ ἀκολουθουμένη ἀπὸ ἴσον. Διαφαίνεται λοιπὸν ἐν μέρει χρήση ἱστορικῆς ὀρθογραφίας, χωρὶς ὅμως –καὶ εἶναι σημαντικό– ἰδιαίτερη σχολαστικότητα [3]. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι λόγῳ τῆς μεγάλης ἀναλυτικότητος τῆς Νέας Μεθόδου προκύπτουν συχνότατα κατιοῦσες φωνὲς σὲ ποικίλματα ἢ «στολίδια» ποὺ δὲν καταγράφονται στὸ παλαιό, μὲ τελικὸ ἀποτέλεσμα οἱ ὀξεῖες τοῦ Ἐφεσίου συχνότατα νὰ μὴν συμπίπτουν μὲ τὶς ὀξεῖες τοῦ παλαιοῦ κειμένου (Τὴν Παγκόσμιον δόξαν, ἐρυθροὶ κύκλοι), ἐνῶ ὑπάρχουν καὶ περιπτώσεις πού, ὅπως καὶ στὸν Χουρμούζιο, ἤδη ἔχει ἀποδοθεῖ ἀναλυτικῶς κάποια «ἐνέργεια» στὴν ὀξεία τῆς παλαιᾶς γραφῆς καὶ θὰ ἀναμενόταν ὀλίγον στὸ κείμενο τῆς νέας (Τὴν Παγκόσμιον δόξαν, μπλὲ κύκλοι). Χαρακτηριστικὴ τῆς ἤσσονος σημασίας ποὺ ἔδωσε ὁ ἴδιος ὁ Ἐφέσιος στὴν πρωτοβουλία του εἶναι ἀφ᾿ ἑνὸς ἡ ἐν πολλοῖς ἐγκατάλειψή της στὴν ἀμέσως ἑπομένη ἔκδοσή του τὴν ἴδια χρονιά (Δοξαστάριον, ἐρυθροὶ κύκλοι), καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου ἡ ὁριστικὴ ἀγνόησή της στὴν ἔκδοση τῆς ἀνθολογίας του [4].
Γιὰ νὰ γίνει ὅμως σαφέστερη ἡ αἰτία τῆς σποραδικῆς ἐμφανίσεως τῆς ὀξείας σὲ κείμενα τῆς Νέας Μεθόδου, ἐπικαλούμεθα ἕνα ἀντίστοιχο παράδειγμα ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, τὴν βαρεία. Στὴν καθαρεύουσα ὑπῆρχαν τρεῖς τόνοι: ὀξεία, βαρεία, περισπωμένη. Κατὰ τὴν διάρκεια τῶν αἰώνων οἱ τόνοι (ὅπως ἀντίστοιχα καὶ τὰ πνεύματα) ἔχασαν τὴν ἰδιαιτερότητά τους ὡς πρὸς τὴν προφορὰ καὶ ταυτίστηκαν, ἐνῶ παρασημαίνονταν διακριτῶς στὴν γραφή. Μάλιστα ἡ παρασήμανσις ἄρχισε ἀφοῦ εἶχαν ἀπωλέσει τὴν ἰδιαίτερη προφορά τους, ἢ μᾶλλον ἐξ αἰτίας αὐτοῦ – ἀρχικὰ τουλάχιστον στοὺς λαοὺς ποὺ ἑξελληνίστηκαν ἀπὸ τὸν Ἀλέξανδρο καὶ μετά, καὶ δυσκολεύονταν στὴν πλήρη ἀφομοίωση τῆς τόσο πλούσιας ἑλληνικῆς γλώσσης. Σὺν τῷ χρόνῳ λοιπὸν παρατηρεῖται στὰ χειρόγραφα σταδιακὴ ἐγκατάλειψις τῆς βαρείας καὶ ταύτισις μὲ τὴν ὀξεία. Κατὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς δημοτικῆς, ἡ ταύτισις αὐτὴ ἐπισημοποιεῖται καὶ ἡ βαρεία καταργεῖται ὁριστικῶς. Τώρα λοιπὸν συναντᾶται αὐθόρμητα τὸ ἀντίστροφο φαινόμενο: πολλοὶ δακτυλογράφοι χρησιμοποιοῦν τὴν βαρεία στὶς θέσεις ποὺ προέβλεπε ἡ ἀρχαία ὀρθογραφία, ἐνῶ γνωρίζουν πὼς πρακτικῶς δὲν ἔχει ἀπολύτως κανένα ρόλο.
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ 2ον: Ὁ Ἀ. Θάμυρις ὁμολογεῖ στὸν πρόλογο τοῦ Δοξασταρίου ποὺ ἐξέδωσε τὸ 1821 ὅτι, παρὰ μάλιστα τὶς ὁδηγίες τῶν τριῶν Διδασκάλων, παρέλειψε τὴν ὀξεία γιὰ νὰ ἐπιταχύνει τὴν ἔκδοση.
Πρόκειται γιὰ τὴν ἑξῆς ἐπίμαχη φράση: «... Δὲν ἀγνοῶ πρὸς τούτοις, Διδάσκαλοι, ὅτι τὸ ὀλίγον μετὰ κεντήματος ἢ κεντημάτων καὶ ψηφιστοῦ εὑρισκόμενον, θέλετε νὰ ἔχῃ τὸ σχῆμα τῆς ὀξείας, ὁ καιρὸς ὅμως δὲν μ᾿ ἐσυγχώρει νὰ διατρίβω εἰς ὀλίγον χρήσιμα πράγματα. ...» Σύμφωνα μὲ μιὰ πρόχειρη ἑρμηνεία, σημαίνει ὅτι ἡ ὀξεία ὑφίστατο ἕως τότε ὡς σημεῖον τῆς Νέας Μεθόδου καὶ ὁ Θάμυρις αὐθαιρέτως καὶ ἀντιθέτως πρὸς τὶς ὁδηγίες τῶν τριῶν Διδασκάλων τὴν κατήργησε ἐπειδὴ βιάζεται νὰ τυπώσει τὸ βιβλίο!
Ἂς δοῦμε κατ᾿ ἀρχὴν γραμματικῶς τὴν δευτερεύουσα πρόταση «τὸ ὀλίγον μετὰ κεντήματος ἢ κεντημάτων καὶ ψηφιστοῦ εὑρισκόμενον, θέλετε νὰ ἔχῃ τὸ σχῆμα τῆς ὀξείας». Ὑποκείμενον τῆς προτάσεως εἶναι τὸ ὀλίγον. Δηλαδή, τὸ σημάδι γιὰ τὸ ὁποῖον ὁμιλοῦμε εἶναι τὸ ὀλίγον, κατονομάζεται ἀπὸ τὸν Θάμυρι ὡς ὀλίγον. Αὐτὸ τὸ ὀλίγον, λέγει ὁ Θάμυρις, θέλετε νὰ ἔχῃ τὸ σχῆμα τῆς ὀξείας, μοῦ ζητᾶτε νὰ δώσω στὸ ὀλίγον τὸ σχῆμα τῆς παλαιᾶς ὀξείας. Ἡ ὀξεία ἦταν βεβαίως πασίγνωστη σὲ ὅλους τοὺς μουσικοὺς τῆς ἐποχῆς, καθώς μέχρι μόλις πρὸ 7 ἐτῶν ἴσχυε ἡ παλαιὰ γραφὴ καὶ ἀκόμη δὲν εἶχε παύσει ἀπὸ τοὺς πάντες ἡ χρήση της. Ὡς φαίνεται στὸν πρόλογο τοῦ Θάμυρι, οἱ Διδάσκαλοι ἔχοντας τὴν ἐμπειρία τῶν ἐν Βουκουρεστίῳ πρὸ ἑνὸς ἔτους ἐκδόσεων τοῦ Πέτρου Ἐφεσίου, ἔστειλαν στὸν Θάμυρι συμβουλὲς γιὰ τὴν βελτίωση («τὴν εὐταξίαν») τῶν τυπογραφικῶν στοιχείων σὲ σχέση μὲ ἐκεῖνα. Μεταξὺ ἄλλων λοιπόν, τὸν κατευθύνουν νὰ τυπώνει τὸ ὀλίγον μὲ κάποια κλίση στὰ συμπλέγματα καὶ , τὰ ὁποῖα παρουσίαζαν πρόβλημα εὐταξίας ἀκόμα καὶ στὴν δεύτερη ἔκδοση τοῦ Ἐφεσίου (τὸ Δοξαστάριον), ποὺ ἦταν σαφῶς βελτιωμένη σὲ σχέση μὲ τὴν πρώτη (τὸ Ἀναστασιματάριον). Τὸ ψηφιστὸν κρεμόταν τόσο δυσανάλογα χαμηλὰ ἐξ αἰτίας τοῦ κεντήματος, ποὺ σὲ κάποιες περιπτώσεις σχεδὸν ἀκουμποῦσε στὴν ὑπογραφομένη λέξη (βλ. πχ σελ. 286). Εἶναι προφανὲς ὅτι ἡ πρότασις αὐτὴ ἀφοροῦσε ἀποκλειστικὰ τὸ στήσιμο τῶν σημαδίων καὶ ἐξυπηρετοῦσε τὴν ἁρμονικὴ συνύπαρξη τοῦ ψηφιστοῦ μὲ τὸ κέντημα ἢ τὰ κεντήματα στὰ ὡς ἄνω συμπλέγματα. Ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ἐξ ἄλλου τῆς παραγράφου, ὁ Θάμυρις ἀναφέρεται στὸ θέμα τῆς τυπογραφικῆς εὐταξίας: τὴν ἀπόσταση τῶν χαρακτήρων, τὸ ὡραῖο τους σχῆμα, τὴν ἐν λόγῳ περὶ τοῦ ψηφιστοῦ λεπτομέρεια καὶ τὴν ἐπινόηση ἑνὸς σημείου «διαιρέσεως».
Ἡ ὡς ἄνω χρῆσις τῆς «ὀξείας» ἐπιβεβαιώνεται καὶ ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα αὐτόγραφα θεωρητικὰ τοῦ Χουρμουζίου, ὅπου πολλὲς φορὲς τὸ σαφῶς κατονομαζόμενον ὀλίγον παρασημαίνεται διαδοχικὰ ὀριζόντιο καὶ κεκλιμμένο, μὲ γνώμονα ἀκριβῶς τὸ ὑπογραφόμενον κέντημα. Ἡ τακτικὴ αὐτὴ συναντᾶται ἤδη σὲ χειρόγραφα τῆς παλαιᾶς γραφῆς, ὅπου ἡ ὀξεία συμβολίζεται πανομοιότυπα μὲ τὸ ὀλίγον, ἐκτὸς δύο περιπτώσεων συμπλοκῆς μετά κεντήματος καὶ κεντημάτων! (Βλ. πχ τὶς συνθέσεις τοῦ ὀλίγου καὶ τῆς ὀξείας μὲ ὀνομαστικὴ καταγραφή, στὸ χειρόγραφο παλαιᾶς γραφῆς 1897 τῆς συλλογῆς Schoyen).
Πρόκειται βεβαίως γιὰ ζήτημα κοινῆς λογικῆς. Διότι ἐὰν ἐπρόκειτο ὄντως γιὰ τὴν ὀξεία (μὲ τὴν πλήρη ἔννοιά της), τότε δὲν θὰ περιορίζονταν μὲ σαφήνεια στὰ δύο αὐτὰ συμπλέγματα, ἀλλὰ θὰ ἐπεκτείνονταν καὶ σὲ ὅλες τὶς ἄλλες περιπτώσεις (γιὰ τὶς ὁποῖες βεβαίως δὲν ὑπεισέρχεται ὁ παραμικρὸς ὑπαινιγμός). Μάλιστα, ἐδῶ –ἂν καὶ δὲν ἔχει σημασία– δὲν ὑπάρχουν ἐνδείξεις οὔτε κἂν γιὰ χρήση ἱστορικῆς ὀρθογραφίας. Ἂν δὲ ὁ Θάμυρις εἶχε πράγματι καταργήσει αὐθαιρέτως ἕνα σημάδι τόσο σπουδαῖο, πῶς θὰ τολμοῦσε ἐνώπιον τῶν διδασκάλων καὶ ἐφευρετῶν τῆς Νέας Μεθόδου νὰ ἀποκαλεῖ τὴν φοβερὴ αὐθαιρεσία του «ὀλίγον χρήσιμα πράγματα»; Καὶ πῶς δὲν προκάλεσε τότε καμμία ἀπολύτως ἀντίδραση τῆς μουσικολογικῆς κοινότητος; Καὶ πῶς φθάνει ὁ Χουρμούζιος νὰ τυπώνει ὁ ἴδιος βιβλία, 3 μόλις ἔτη ἀργότερα (Εἱρμολόγιον, Κων/πολις, 1824) ἀντιγράφοντάς τον καὶ ἀγνοώντας καὶ αὐτὸς τὴν ὀξεία;
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ 3ον: Σὲ χειρόγραφα τῶν ἐτῶν 1816-1821 χρησιμοποιεῖται ἡ ὀξεία.
Ἡ μεταρρύθμισις ξεκίνησε τὸ 1814, ἀλλὰ φυσικὰ δὲν ἐπιβλήθηκε αὐτομάτως παντοῦ. Μεταγενέστερα χειρόγραφα τοῦ γνωστοῦ πολεμίου τῆς μεταρρυθμίσεως Ἀποστόλου Κώνστα καὶ ἄλλων εἶναι γραμμένα στὴν παλαιὰ γραφή (ἢ ἐνδεχομένως σὲ κάποια μεταβατικὴ γραφὴ τῆς φάσεως τῶν δοκιμῶν καὶ διεργασιῶν) καὶ φυσικὰ περιέχουν τὰ σημεῖα τῆς παλαιᾶς γραφῆς. Ὑπάρχουν ὅμως καὶ δείγματα χειρογράφων τοῦ Ἀποστόλου στὴν Νέα Μέθοδο χωρὶς καμία ὀξεία, καθὼς καὶ πάμπολλα δείγματα παλαιοτέρων χειρογράφων του, ἐπίσης χωρὶς τὴν ὀξεία.
[1] Ὁ χαρακτηρισμὸς τῆς παλαιᾶς γραφῆς –ἀκόμη καὶ τῆς γραφῆς τοῦ Πέτρου– ὡς περιγραφικῆς γίνεται σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴν Νέα Μέθοδο ποὺ χαρακτηρίζεται ὡς προσδιοριστική. Αὐτὸ ἀφορᾶ τὸν βαθμὸ ἀκριβείας καὶ ἀναλυτικότητος μὲ τὸν ὁποῖο καταγράφονται ἢ μὴ οἱ διάφορες λεπτομέρειες τῆς μελωδίας.
[2] Θελήσαμε νὰ χρησιμοποιήσουμε παραδείγματα ἀπὸ τὸν πρῶτο ἐξηγητικὸ κώδικα τοῦ Χουρμουζίου (1818), γραμμένο σαφῶς πρὸ τῶν πρώτων ἐκδοτικῶν προσπαθειῶν. Ἐπιλέξαμε τὸ συγκεκριμένο μέλος, διότι καὶ στὸ παλαιὸ παρασημαίνεται σὲ γραφὴ ἀναλυτική, ὁπότε μπορεῖ νὰ ὑπάρξει συγκριτικὸς παραλληλισμὸς τῶν σημαδίων μὲ τὴν ἐξήγηση στὴν Νέα Μέθοδο.
[3] Πέραν τῶν ἀρκετῶν παραλείψεων (σὲ ποσοστὸ ποὺ γιὰ κανένα ἄλλο σημάδι δὲν θὰ ἦταν ἀνεκτό), θὰ σημειώσουμε μιὰ λεπτομέρεια ποὺ ὑπέπεσε στὴν ἀντίληψή μας: ἡ ὀξεία δὲν τίθεται ποτὲ (ὅπως θὰ ἀναμενόταν) σὲ δίφωνη ἀνάβαση συντεθειμένη μετὰ κεντημάτων! Ἴσως ἐλαφρᾷ τῇ καρδίᾳ ὁ Ἐφέσιος ὤκνησε καὶ ἀδιαφόρησε νὰ παράξει σὲ τυπογραφικὸ στοιχεῖο τὴν σχετικὰ σπάνια σύνθεση αὐτή.
[4] Εἶναι χαρακτηριστικὸ πὼς σήμερα, σὲ ἐπανεκδόσεις τοῦ Ἀναστασιματαρίου τοῦ Ἐφεσίου ἀπὸ θιασῶτες τῆς «ἰδέας τῆς ὀξείας», πολλὲς ἀπὸ τὶς ὀξεῖες τοῦ Ἐφεσίου ἀγνοοῦνται, καθὼς εἶναι προφανὲς ὅτι εἶναι ἀδύνατον νὰ τοὺς ἀποδοθεῖ κάποια «ἐνέργεια» ἐκτὸς ἀπὸ ἐκείνην τοῦ ὀλίγου.
Σχόλια
Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.