Greek
Είστε εδώ Αρχική » Μουσικολογικὰ » Μεταρρύθμισις 1814 » Σχόλια στὸ ἀρχέτυπο Θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου

Σχόλια στὸ ἀρχέτυπο Θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου

Ἱερομονάχου Συμεών

Α. ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΙΣ

Στὸ Ἀρχεῖο τοῦ Πρωτοψάλτου Γρηγορίου περιέχεται καὶ ἕνα χειρόγραφο θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου (εἰς τὸ ἑξῆς: «Γ»), μὲ τίτλο Εἰσαγωγή Μουσικῆς θεωρητικῆς καὶ πρακτικῆς ἡ κοινῶς καλουμένη Γραμματική. Ὁ τίτλος αὐτός, γραμμένος στὸ πρῶτο φύλλο, καθὼς καὶ τὰ περιεχόμενα στὸ δεύτερο φύλλο τοῦ χειρογράφου συνοδεύονται ἀπὸ μιὰ ὑπογραφή: Παντε[λε]ήμων [υἱὸς] Πρωτοψάλτου Γρηγορίου τοῦ Ἀποθανόντος. Ἀλλὰ καὶ στὸ πρῶτο φύλλο ἀναφέρει ὁ ἴδιος τὸ ὄνομα τοῦ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου ὡς ἡμετέρου πατρός. Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ ὁδήγησαν εὔκολα στὴν καταχώριση τοῦ Παντελεήμονος ὡς κωδικογράφου τοῦ συγκεκριμένου χειρογράφου.

Μὲ μιὰ πολὺ εὔκολη σύγκριση, τὸ περιεχόμενο τοῦ θεωρητικοῦ Γ ταυτίζεται μὲ τὸ ἐπιγραφόμενο ὡς τοῦ Βασιλείου Νικολαΐδου θεωρητικὸ (εἰς τὸ ἑξῆς: «Ν») τοῦ Χρυσάνθου, ποὺ παρουσίασε ὁ γράφων σὲ εἰσήγησή του στὸ συνέδριο τοῦ Σχολείου Ψαλτικῆς τὸ 2014, ἐπιβεβαιώνοντας ἔτσι τὴν πατρότητα ἐκείνου. Ὅπως ἀποδείξαμε ἀρκούντως, πρόκειται γιὰ τὸ ἀρχέτυπο θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου, τὸ ὁποῖο συνόδευε τὴν διδασκαλία τῆς ψαλτικῆς κατὰ τὸ α’ ἔτος λειτουργίας τῆς μουσικῆς σχολῆς τῆς Νέας Μεθόδου τὸ 1815. Ἡ μεταρρύθμισις εὑρίσκεται σὲ μιὰ μεταβατικὴ φάση καὶ ἡ Νέα Μέθοδος τελεῖ ἀκόμη ὑπὸ διαμόρφωσιν. Ἤδη ἀπὸ τὸ 1816, ὅπως φαίνεται καθαρὰ καὶ ἀπὸ τὸ αὐτόγραφο Θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου ποὺ ἀπόκειται στὴν βιβλιοθήκη τῆς Δημητσάνας (εἰς τὸ ἑξῆς: «Δ»), οἱ ἐξελίξεις τῆς μεταρρυθμίσεως καὶ τὸ διαμορφούμενο θεωρητικό της ὑπόβαθρο ἦταν τέτοια ποὺ τὸ ἀρχέτυπο θεωρητικὸ τοῦ 1815 δὲν μποροῦσε νὰ συνεχίσει νὰ διδάσκεται, καὶ ἐν πάσῃ περιπτώσει δὲν θὰ ὑπῆρχε τὸ ἐνδεχόμενο νὰ συνεχίσει νὰ ἀναπαράγεται.

Τὸ ἀξιοπερίεργο λοιπὸν εἶναι πὼς ὁ Παντελεήμων ἀποκαλεῖ τὸν Γρηγόριο ἐδῶ Πρωτοψάλτη καὶ ἀποθανόντα. Ὡς γνωστόν, ὁ Γρηγόριος ἀνελίχθη στὸ ἀξίωμα τοῦ Πρωτοψάλτου τὸ 1819 καὶ ἐκοιμήθη τὸ 1821. Συνεπῶς προκύπτει ὅτι ὁ Παντελεήμων, ζώντας μάλιστα μέσα στὴν καρδιὰ τῶν ἐξελίξεων, ἀντιγράφει τὸ ἐν λόγῳ θεωρητικὸ ὁπωσδήποτε μετὰ τὸ 1821!

Ξεφυλλίζοντας τὸ χειρόγραφο, παρατηρεῖ κανεὶς ὅτι παρεμβάλλεται καὶ δεύτερος γραφέας κατὰ διαστήματα (σελ. 62-84, 90-98). Μὲ λίγη προσοχὴ συνειδητοποιοῦμε ὅτι αὐτὸς δὲν εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χρύσανθο! Μόνο ποὺ ἐδῶ γράφει προφανῶς πολὺ βιαστικά. Εἶναι δυνατὸν νὰ ἀναπαράγει ὁ Χρύσανθος μετὰ τὸ 1821 μιὰ παρωχημένη ἔκδοση τοῦ Θεωρητικοῦ του, τὴν ὁποία ὁ ἴδιος στὰ χρόνια μετὰ τὸ 1814 ἔχει ἐξελίξει θεμελιωδῶς (σὲ ἀρκετὰ σημεῖα) καὶ ἡ ὁποία τεκμηριώνει μιὰ ἀνυπόστατη (πλέον) φάση τῆς μεταρρυθμίσεως, προκαλώντας μονάχα σύγχυση στοὺς μαθητὲς καὶ ἐνδιαφερομένους;

Μιὰ δεύτερη ματιὰ στοὺς γραφικοὺς χαρακτῆρες τοῦ κώδικος, μᾶς ὁδηγεῖ σὲ ἕνα ἀκόμη καθοριστικὸ πόρισμα: ὁ (κύριος) γραφέας τοῦ χειρογράφου δὲν εἶναι ὁ Παντελεήμων. Ὁ γραφικὸς χαρακτήρας του εἶναι σαφῶς διαφορετικὸς ἀπὸ τοῦ (μᾶλλον ἀγραμμάτου ἐν πολλοῖς) Παντελεήμονος.

Τὸ πράγμα εἶναι τώρα ἀρκετὰ ξεκάθαρο. Ὁ Παντελεήμων γράφει μόνον τὰ δύο πρῶτα φύλλα (προμετωπίδα καὶ πίνακα περιεχομένων), προφανῶς μετὰ τὸ 1821, ὡς κάτοχος τοῦ κώδικος. Μὲ ἀσφάλεια μποροῦμε νὰ ὑποθέσουμε ὅτι τὸ κυρίως σῶμα τοῦ Θεωρητικοῦ γράφεται κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ κρισίμου ἔτους 1815 πρὸς χρῆσιν τῶν μαθητῶν τῆς σχολῆς. Γράφεται πολὺ γρήγορα, μᾶλλον βιαστικά· μόλις κουράζεται ὁ κυρίως γραφέας (καὶ πιθανότατα μαθητὴς τοῦ Χρυσάνθου) συνεχίζει ὁ ἴδιος ὁ Χρύσανθος. Μάλιστα στὴν σελ. 90 συνεχίζει ἀπὸ τὸ μέσο μιᾶς προτάσεως καὶ δὴ μετὰ ἀπὸ ἕνα ἄρθρο («…οἱ / ποτὲ μὲν…»). Ἐνδεχομένως ὁ Χρύσανθος ἐπείγεται νὰ παράξει ἀντίγραφα τοῦ Θεωρητικοῦ του πρὸς διδασκαλίαν στὴν σχολή. Εἶναι μάλιστα χαρακτηριστικὸ ὅτι ὁ ἴδιος διορθώνει ἀβλεψίες τοῦ μαθητοῦ του (πχ. σελ. 15) ἢ προσθέτει ἐπεξηγήσεις ποὺ δὲν ὑπάρχουν στὸ πρωτότυπο, ὅπως προκύπτει ἀπὸ σύγκριση μὲ τὸ Ν (πχ. σελ. 41).

Τὸ συγκεκριμένο ἀντίγραφο, γιὰ κάποιον ἄγνωστο λόγο, μένει τελικῶς ἡμιτελές. Ἡ τελευταία σελίδα του εἶναι ἀφημένη στὴν μέση. Ἂν ὑπῆρχε συνέχεια, αὐτὴ θὰ ἔπρεπε λογικὰ (βάσει τοῦ ἑνιαίου περιεχομένου της) νὰ εὑρίσκεται στὴν ἴδια σελίδα, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὸ ἀντίγραφο Ν. Ἆρα πιθανότατα δὲν πρόκειται γιὰ χειρόγραφο κολοβὸ τοῦ ὁποίου ἀπωλέσθησαν κάποια φύλλα, ἀλλὰ γιὰ μὴ ὁλοκληρωμένο ἀπὸ τοὺς γραφεῖς.

Ὅταν πλέον τὸ χειρόγραφο μένει στὰ χέρια τοῦ Παντελεήμονος, αὐτὸς συμπληρώνει τὴν προμετωπίδα καὶ τὰ περιεχόμενα. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι φθάνει τὰ περιεχόμενα μέχρι ἐκεῖ ποὺ σταματᾶ τὸ συγκεκριμένο ἀντίγραφο, ἐνῶ τοῦ ξεφεύγουν καὶ δύο κεφάλαια (ια’ Περὶ μεταβολῆς τῶν ρυθμῶν, σελ. 65 & ιβ’ Περὶ ρυθμοποιίας, σελ. 66), τῶν ὁποίων ὁ τίτλος δὲν ξεχωρίζει εὐκρινῶς. Προφανῶς γράφει χωρὶς νὰ ἔχει στὰ χέρια του τὸ ἀνθίβολο.

 

Β. ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Ἂς δοῦμε ὅμως μερικὰ ἐνδιαφέροντα σημεῖα τοῦ συγκεκριμένου ἀντιγράφου Γ.

Τὸ ἀντίγραφο Γ ἐπιβεβαιώνει τὶς ὑποθέσεις μας περὶ τρομικοῦ καὶ ἀποδόματος (τῶν δύο σημείων ποὺ ἀναφέρει στὸ ἐπίμετρο τοῦ Δ ὁ Χρύσανθος), τὰ ὁποῖα θεωρήσαμε ὅτι ὑπῆρχαν ὄντως στὸ ἀρχέτυπο Θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου ἀλλὰ τὰ παρέλειψε ὁ γραφεὺς τοῦ Ν (βλ. σχετ. εἰσήγηση). Πράγματι τὸ τρομικὸν περιλαμβάνεται κατὰ τὴν φάση αὐτὴν στὶς ἄχρονες ὑποστάσεις τῆς Νέας Μεθόδου καὶ τὸ ἀπόδομα στὶς ἔγχρονες. Παραθέτουμε τὶς δύο σχετικὲς παραγράφους:

«103. Τὸ ἀπόδομα ἐξοδεύει τόσους χρόνους, ὅσους ζητεῖ τὸ μέτρον πρὸς ἀποπλήρωσιν, καὶ διακόπτει τὴν φωνήν, καὶ τίθεται τὰ πολλὰ περὶ τὰ τέλη. Καὶ ὑπογράφεται τοῖς χαρακτῆρσι, τῷ δὲ ὀλίγῳ μετὰ τῶν κεντημάτων συντεθειμένῳ ἐπιγράφεται. Ὅθεν δύναται χρόνους καὶ ἕνα καὶ δύο καὶ τρεῖς καὶ τέσσαρας κατὰ τὴν χρείαν».

Μὲ τὸν τρόπο ποὺ περιγράφει ἐδῶ, προερχόμενο σαφῶς ἀπὸ τὴν παλαιὰ γραφή, ὁ Χρύσανθος χρησιμοποιεῖ τὸ ἀπόδομα στοὺς δύο αὐτογράφους μουσικούς του κώδικες τοῦ 1811 καὶ 1812, ἀποκειμένους στὴν βιβλιοθήκη Ψάχου, οἱ ὁποῖοι καὶ συνιστοῦν οὐσιαστικὰ τὴν πρώτη καὶ ἀνεπίσημη φάση τῆς μεταρρυθμίσεως τῆς Νέας Μεθόδου, ἀποκλειστικὰ προσωπικὸ ἐγχείρημα τοῦ Χρυσάνθου.

Ὅπως φαίνεται στοὺς μουσικοὺς κώδικες τῆς δεύτερης φάσεως τῆς μεταρρυθμίσεως (1815), τὴν ὁποία ὑποστηρίζει τὸ περὶ οὗ ὁ λόγος ἀρχέτυπο θεωρητικὸ τοῦ Χρυσάνθου, τὸ ἀπόδομα χρησιμοποιήθηκε μόνον στὸ τέλος τοῦ κάθε μέλους, προσδίδοντας προφανῶς ἀόριστη χρονικὴ διάρκεια στὸν τελευταῖο χαρακτῆρα. Στὶς ἐνδιάμεσες καταλήξεις εἶχαν πλέον τὴν δυνατότητα νὰ ὁρίσουν ἀκριβῶς τοὺς χρόνους ποὺ ἀπαιτοῦντο πρὸς «ἀναπλήρωσιν» τοῦ μέτρου μὲ τὶς ἀκριβεῖς ἔγχρονες ὑποστάσεις τῆς Νέας Μεθόδου. Διὰ τοῦτο, ἡ ὕπαρξις τοῦ ἀποδόματος ἐκρίθη περιττὴ καὶ καταργήθηκε στὴν συνέχεια. Ἀντ᾿ αὐτοῦ ἐπικράτησε ἐν πολλοῖς ἡ συνήθεια νὰ τίθεται στὸ τέλος τοῦ μέλους διπλῆ, μᾶλλον ἐξ ἐπιδράσεως τῆς νοοτροπίας τῆς παλαιᾶς γραφῆς, ὑπονοώντας οὐσιαστικὰ ἀόριστη χρονικὴ διάρκεια.

* * *

«110. Τὸ τρομικὸν συνδέει τοὺς ἀνιόντας χαρακτῆρας μετὰ τῶν κατιόντων, ἤγουν τὸ ὀλίγον μετὰ τῶν ἀποστρόφων. Καὶ ἐπιτιθεμένου μετὰ τοῦ γοργοῦ, ἀνάγεται καὶ κατάγεται ἡ φωνὴ ἀχωρίστως καὶ ἀπνευστί. Ἄνευ δὲ γοργοῦ ἀνάγονται καὶ κατάγονται οἱ φθόγγοι κούφως, ἀδυνάτως καὶ μὲ πνεῦμα συνεχές».

Εἶναι ἐντυπωσιακὸ ὅτι ὁ Χρύσανθος παραλαμβάνει τὸ τρομικὸν ἀπὸ τὴν παλαιὰ γραφὴ (ἀναφερόμαστε βεβαίως στὴν τελευταία φάση τῆς παλαιᾶς γραφῆς) καὶ περιγράφει τὸν ρόλο του ἄμοιρο οὐδεμιᾶς ἰδιαίτερης ποικιλματικῆς ἐνέργειας, καὶ ἁπλῶς μόνον συνεκτικό («ἀχωρίστως καὶ ἀπνευστί», «μὲ πνεῦμα συνεχές»). Μετὰ τὴν κατάργησή του πάντως, ἀντικατεστάθη εἴτε ἀπὸ ἀντικένωμα, εἴτε ἀπὸ ψηφιστόν, κάτι ποὺ δείχνει ὅτι στὴν πράξη μᾶλλον εἶχε καὶ κάποιον ἐπιπλέον –ἔστω καὶ ἀδύνατο– ἑρμηνευτικὸ ρόλο. Ἰδοὺ μερικὲς περιπτώσεις ἀπὸ τὸν κώδικα ΜΠΤ716:

Μεγάλο (μαῦρο) τρομικόν:

Μικρὸ (κόκκινο) τρομικόν:

Στὶς δύο τελευταῖες περιπτώσεις (θέσεις καταληκτικές) φαίνεται καὶ ἡ χρήση τοῦ ἀποδόματος.

* * *

Στὴν παράγραφο 20, ὅπου παρουσιάζει τοὺς φωνητικοὺς χαρακτῆρες τῆς Νέας Μεθόδου στὴν μεταβατική της αὐτὴν φάση, ὑποσημειώνει τὰ ἑξῆς: «Ἦσαν καὶ ἄλλοι πέντε χαρακτῆρες, ἡ Ὀξεία, τὸ Πελαστόν, τὸ Κούφισμα, ὁ Σύνδεσμος [δηλ. οἱ Σύνδεσμοι], καὶ τὸ Κρατημοϋπόρροον. Ἐπειδὴ ὅμως τὸ δι᾿ αὐτῶν παριστώμενον συμβολικῶς δύναται νὰ ἀναπτυχθῆ διὰ τῶν ὡρισμένων δέκα χαρακτήρων, τώρα μὲν ἐνομίσθησαν περιττοί· ἐκτίθενται δὲ ἐν τῷ περὶ Μελοποιίας». Ἐπιβεβαιώνεται ρητῶς λοιπὸν ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χρύσανθο, ὅτι ἤδη ἀπὸ τὰ ἀρχικά του μεταρρυθμιστικὰ βήματα, στὴν πρώιμη φάση τοῦ 1815 κατὰ τὴν ὁποία ἔγινε τὸ πρῶτο ξεκαθάρισμα τῶν σημαδίων, ἡ Ὀξεία εἶχε ἀποκλεισθεῖ ἀπὸ τὴν Νέα Μέθοδο (βλ. σχετ. ἄρθρο).

 

Έχει διαβαστεί 2204 φορές

Σχόλια

  • Δεν υπάρχουν σχόλια για αυτό το άρθρο.
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.

Ἐνημερωτικὸ δελτίο

Διαγραφή

Ἐὰν ἐπιθυμεῖτε νὰ παύσετε νὰ λαμβάνετε ἐνημερωτικὰ δελτία, γράψτε ἐδῶ τὸν Κωδικὸ Διαγραφῆς ποὺ ἐμφανίζεται στὸ δελτίο ποὺ λάβατε ἀπὸ ἐμᾶς καὶ πατῆστε Διαγραφή.

Άκυρη διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου
 
Παρακαλώ περιμένετε...

Ποιός είναι online

Έχουμε online 19 επισκέπτες και 0 μέλη.

Σύνδεση

Αποσύνδεση
https://www.martyries.gr/user/members/myprofile.html