Ἱερομονάχου Συμεών

Η ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΚΛΑΣΜΑΤΟΣ ΩΣ ΑΠΟΔΟΜΑΤΟΣ
κατὰ τὴν ρυθμικὴ συναρμογὴ τῶν Θέσεων
στὸ Εἱρμολόγιον Πέτρου τοῦ Λαμπαδαρίου

Σὲ ἕτερα ἄρθρα τοῦ γράφοντος ἐδείχθη ἐπαρκῶς ὅτι ὁ γενικὸς ρυθμὸς τῶν ἀργοσυντόμων καὶ ἀργῶν μελῶν ὅπως μᾶς παρεδόθησαν στὶς ἐξηγήσεις καὶ συνθέσεις τῶν δύο διδασκάλων Γρηγορίου Πρωτοψάλτου καὶ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος εἶναι ὁ 4σημος καὶ δὴ ὁ συνεπτυγμένος, ἀποτελούμενος ἀπὸ 2χρονη θέση καὶ 2χρονη ἄρση καὶ ταυτιζόμενος μὲ τὸν σπονδεῖο ἢ διπλοῦν προκελευσματικὸ κατὰ Χρύσανθο.^[1]

Τὸ ζήτημα ποὺ φιλοδοξεῖ νὰ ἐξιχνιάσει περαιτέρω ἡ παροῦσα μελέτη εἶναι ἡ ρυθμικὴ ἀποπλήρωσις τῶν καταλήξεων τῶν μελῶν αὐτῶν. Ὁμιλοῦμε συγκεκριμένα γιὰ τὸν τρόπο συναρμογῆς τοῦ τελευταίου ρυθμικοῦ μέτρου τῆς κάθε Θέσεως μὲ τοὺς τυχόντες προθεματικοὺς χρόνους τῆς Θέσεως ποὺ ἀκολουθεῖ.  Ἤδη ἔχουμε καταδείξει τὴν ὑπερβολικὴ σχολαστικότητα καὶ ἐπιμονὴ τοῦ διδασκάλου Χρυσάνθου στὸ θέμα αὐτό, ἡ ὁποία, παρὰ τὰ προφανῆ σφάλματά του στὴν πρακτικὴ ἐφαρμογή, ἀποκαλύπτει τὴν ἀταλάντευτη πεποίθησή του ὅτι ἡ κατάληξις κάθε Θέσεως σὲ συνδυασμὸ μὲ τοὺς τυχόντες προθεματικοὺς χρόνους ποὺ ἀκολουθοῦν πρέπει πάντοτε νὰ ὁρίζει μέτρο ἀρτίου ἀριθμοῦ χρόνων.

Τὸ πρᾶγμα φαίνεται περίεργο ὅταν μελετᾶ κανεὶς τὰ χειρόγραφα καὶ τὶς ἐκδόσεις τῶν ἄλλων δύο Διδασκάλων, ἰδίως μάλιστα στὰ ἀργοσύντομα μέλη (εἱρμολόγιον Πέτρου Λαμπαδαρίου, ἀναστασιματάριον καὶ δοξαστάριον τοῦ ἰδίου, ἰδιομελάριον Μανουὴλ κ.ο.κ). Σὲ αὐτὰ συναντῶνται συχνότατα, ἐνίοτε δὲ καὶ κατὰ πλειοψηφίαν, περιττοὶ χρόνοι στὶς συναρμογὲς τῶν Θέσεων μὲ τοὺς ἀκολουθοῦντες χαρακτῆρες, ἐνῶ ὄχι σπάνια δίνουν ἔντονα τὴν ἐντύπωση ὅτι αὐτὸ γίνεται ἀπολύτως συνειδητά. Τί συμβαίνει λοιπόν; Πρόκειται γιὰ διαφορετικὴ ἀντίληψη τοῦ ζητήματος ἐντὸς τῆς 3μελοῦς ἐπιτροπῆς;

Ἀντικείμενο μελέτης τῆς παρούσης ἀποτελεῖ τὸ Εἱρμολόγιον Πέτρου τοῦ Λαμπαδαρίου. Ὁ λόγος ποὺ ἐπελέγη αὐτό, εἶναι ὅτι ἔχουμε τὴν σπάνια πολυτέλεια νὰ τὸ διαθέτουμε σὲ ἐξηγήσεις καὶ τῶν τριῶν Διδασκάλων, ἐνῶ μάλιστα ἡ ἐξήγησις τοῦ Γρηγορίου σώζεται σὲ δύο τουλάχιστον διακριτὲς ἐκδοχές.

Ὡς βάσις τῆς μελέτης μας ἐλήφθη ἡ μορφὴ τῆς ἐντύπου ἐκδόσεως τοῦ Εἱρμολογίου ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο (1825, εἰς τὸ ἐξῆς «Χ»). Σὲ αὐτήν, πέραν τῶν εἱρμῶν τοῦ Πέτρου, περιλαμβάνονται ἀκόμη οἱ κανόνες τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, τὰ ἀργὰ προσόμοια καὶ καθίσματα, ἀργὲς καταβασίες Πέτρου τοῦ Βυζαντίου, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου καὶ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, οἱ ἀναβαθμοὶ τοῦ πλ. α΄ (ἐπιγραφόμενοι ὑπό τινων παρὰ Ἰωάννου Πρωτοψάλτου) καὶ ἕτερα τινά. Δὲν ἐλήφθησαν ὑπόψιν γιὰ εὐνοήτους λόγους τὰ σύντομα εἱρμολογικὰ μέλη (ἀπολυτίκια, ἐξαποστειλάρια κλπ), τὰ δύο προσόμοια ποὺ ἀνήκουν στὸ στιχηραρικὸ εἶδος (Ποίοις εὐφημιῶν - ἦχος β΄,  Ὅσιε πάτερ - ἦχος πλ.α΄), καθὼς καὶ οἱ καλλωπισθεῖσες καταβασίες ποὺ συνῆψε κατὰ τὴν ἔκδοση ὁ Χουρμούζιος στὸ τέλος τοῦ Εἱρμολογίου.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΙΣ ΤΟΥ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΥ

Τὸ Εἱρμολόγιον τοῦ Πέτρου (†1778) ἐγράφη πρωτοτύπως στὴν λεγομένη «γραφὴ τοῦ Πέτρου», μιὰ ἀναλυτικὴ καὶ πολὺ συστηματικὴ μορφὴ τῆς παλαιᾶς παρασημαντικῆς. Λίγο ἀργότερα, ὁ μαθητής του Πέτρος ὁ Βυζάντιος συμπληρώνει μερικὲς καταβασίες ποὺ δὲν εἶχε τονίσει ὁ δάσκαλός του. Στὰ 1816^[2] ὁ Λαμπαδάριος καὶ μετέπειτα Πρωτοψάλτης τοῦ οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Γρηγόριος (†1821) μεταγράφει στὴν Νέα Μέθοδο καὶ σὲ ἑνιαῖο βιβλίο τόσο τὸ Εἱρμολόγιον Πέτρου τοῦ Λαμπαδαρίου ὅσο καὶ τὶς συμπληρωματικὲς ἀργὲς καταβασίες Πέτρου τοῦ Βυζαντίου, προσθέτοντας καὶ κάποιες ἐλλείπουσες καταβασίες τονισμένες ἀπὸ τὸν ἴδιο. Τὸ 1825, ὁ Χουρμούζιος, ἔχοντας ὡς βάση τὸ χειρόγραφο αὐτό τοῦ Γρηγορίου προβαίνει σὲ ἔντυπη ἔκδοση τοῦ Εἰρμολογίου, προσθέτοντας τὶς καταβασίες τῆς Πεντηκοστῆς (Πόντῳ ἐκάλυψε) σὲ βαρὺ διατονικὸ καὶ ἕτερα τινά.

Ἐπιβάλλεται ἐδῶ μιὰ σύντομη παρουσίαση τοῦ ἀποκειμένου σήμερα στὴν βιβλιοθήκη Ψάχου αὐτογράφου τοῦ Γρηγορίου (εἰς τὸ ἑξῆς «Γ») καὶ τῆς σχέσεώς του μὲ τὸ Χ. Ἐν πρώτοις λοιπὸν παρατηροῦμε στὸ Γ τὴν ἀρχικὴ γραφὴ τοῦ Γρηγορίου, κατὰ τὸν γνωστό μας γραφικὸ χαρακτῆρα του. Ἡ ἀρχικὴ αὐτὴ ἐκδοχὴ ἀντεγράφη ἄμεσα σὲ πολλὰ ἀντίτυπα καὶ κυκλοφόρησε εὑρέως. Στὰ πλαίσια τῆς παρούσης ἀνατρέξαμε στὰ εἱρμολόγια Ζωγράφου 420-94 (ZGr.Ps_017R), Ἁγίου Σάββα 3, Ψάχου 137/276 (εἰς τὸ ἑξῆς «Ψ»), Σινᾶ 1320 καὶ Ἐθνικῆς Βιβλ. Ρουμανίας 35-133, ἐκ τῶν ὁποίων τὰ δύο πρῶτα ἀντιγράφουν σχολαστικὰ ἀκόμη καὶ τὶς λεπτομέρειες τῆς σελιδοποιήσεως τοῦ Γ. Ἡ ὕπαρξις τῶν λοιπῶν αὐτῶν χειρογράφων (εἰς τὸ ἑξῆς «Λ») εἶναι, ὅπως θὰ φανεῖ, ἐξαιρετικὰ σημαντική, καθὼς διασώζουν ἀτόφια τὴν ἀρχέτυπη ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου, πρὸ ὁποιασδήποτε ἐπεμβάσεως στὸ χειρόγραφο Γ εἴτε τοῦ Γρηγορίου εἴτε τοῦ Χουρμουζίου. Σὲ δεύτερο χρόνο ὁ Γρηγόριος ἐπανέρχεται στὸ ἀρχικὸ χειρόγραφό του ἀπαλείφοντας ὁρισμένα σημεῖα καὶ διορθώνοντάς τα συνήθως ἐπὶ τὸ ἀναλυτικότερον, παραδίδοντάς μας ἔτσι τὴν ὁριστική του πρόταση. Ἐκτὸς αὐτῶν συναντῶνται καὶ μερικὲς ἀκόμη ἐπεμβάσεις μὲ διακριτὴ διαγραφὴ κάποιων ἄλλων σημείων καὶ ἀναλυτικότερη ἐπίσης ἐπαναγραφή των, οἱ ὁποῖες εἶναι σαφῶς λιγότερες καὶ φαίνεται νὰ προέρχονται ἀπὸ τὸ χέρι τοῦ Χουρμουζίου. Οἱ ἀναφερθεῖσες διορθώσεις μετεφέρθησαν στὸ Χ, μαζὶ μὲ κάποιες, ἀκόμη λιγότερες, ποὺ πραγματοποιήθηκαν ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο ἐπὶ τοῦ πιεστηρίου χωρὶς νὰ καταγράφονται στὸ χειρόγραφο. Οἱ τελευταῖες ἀφοροῦν κυρίως τὶς περὶ ὧν ὁ λόγος ρυθμικὲς ἀποπληρώσεις τῶν καταλήξεων. Τέλος, δὲν ἀποκλείονται καὶ πιθανὲς λίγες μικρὲς ἐπεμβάσεις ἄλλων, τῶν ὁποίων ὅμως εἶναι πολὺ δύσκολη ἡ ταυτοποίησις.

Στὴν διάθεσή μας εἴχαμε ἐπίσης τὴν πρώιμη ἐξήγηση τοῦ Χρυσάνθου, παραδιδομένη στὸν αὐτόγραφο κώδικά του Ψάχου 81/229, περὶ τῆς ὁποίας θὰ γίνει ἐκτενὴς λόγος κατωτέρω.

Χρήσιμη ὁπωσδήποτε ἀπεδείχθη καὶ μιὰ ἄλλη ἐξήγησις τοῦ Εἱρμολογίου τοῦ Πέτρου, ἀποκειμένη σήμερα στὴν Γεννάδειο βιβλιοθήκη μὲ ἀριθ. 805, ἐκπονηθεῖσα «παρὰ τοῦ μακαρίτου δομεστίκου τῆς μεγάλης Ἐκκλησίας κυρίου Μάρκου, κατὰ τὴν παράδοσιν τοῦ διδασκάλου αὐτοῦ κυρίου Μανουὴλ Πρωτοψάλτου». Ἡ ἐκδοχὴ αὐτὴ (εἰς τὸ ἑξῆς «Μ»), παρόλο ποὺ συνετάχθη ὡς διασκευὴ τοῦ Χ καὶ ὄχι ὡς ἀνεξάρτητη ἐξήγησις (ὅπως μαρτυροῦν ἀδιαμφισβήτητα τὰ προφανῆ τυπογραφικὰ λάθη ποὺ ἐπαναλαμβάνει τυφλά), συνεισφέρει στὸν φωτισμὸ ὁρισμένων σκοτεινῶν σημείων τοῦ Γ ποὺ διαιωνίσθηκαν καὶ στὸ Χ.

* * *

Πρὸς εὐκολίαν τῶν ἐνδιαφερομένων, ἐπισυνάπτουμε στὴν παροῦσα ἐργασία σὲ μορφὴ pdf καὶ συνοδευόμενα ἀπὸ πλῆθος ἐπισημάνσεων καὶ σχολιασμῶν τὶς τρεῖς βασικότερες πηγές μας:

1) Ψ: Κῶδιξ Ψάχου 137/276 (στὸν ὁποῖο ἔχουν ἐπισημανθεῖ μεταξὺ ἄλλων καὶ τὰ σφάλματα τοῦ γραφέως κατόπιν ἀντιπαραβολῆς μὲ τὰ Λ).

2) Γ: Φάκελλος Α΄, αὐτόγραφος Γρηγορίου Πρωτοψάλτου.

3) Χ:  Ἔντυπη ἔκδοσις (1825) παρὰ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος.

Μὲ τὴν βοήθεια τοῦ ἐργαλείου ἀναζητήσεως καὶ τῶν φίλτρων κατὰ χρῶμα τοῦ Acrobat, καθίσταται εὐχερὴς ἀπὸ τὸν καθένα ἡ ἐξαγωγὴ καὶ ἐπιβεβαίωση πληθώρας στατιστικῶν στοιχείων.^[3]

ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΡΥΘΜΟ ΤΟΥ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΥ

Ἡ ἀναλυτικὴ παρουσίασις τοῦ ρυθμοῦ τοῦ Εἱρμολογίου τοῦ Πέτρου θὰ ξέφευγε ὁπωσδήποτε ἀπὸ τὸν προκείμενο σκοπό μας. Αὐτὸ ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει νὰ τονίσουμε ἐδῶ εἶναι ὅτι ὁλόκληρο τὸ Εἱρμολόγιο διέπεται ἀπὸ μιὰ ἀξιοθαύμαστη συνέπεια στὴν ἀνὰ ζεύγη ἢ τετράδες χρόνων μελικὴ ἀνάπτυξή του. Οἱ ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις τοῦ κανόνος αὐτοῦ μποροῦν νὰ συστηματοποιηθοῦν στὶς ἑξῆς τρεῖς κατηγορίες:

Α. ΕΝΤΟΣ ΘΕΣΕΩΝ

Οἱ ἐξαιρέσεις ποὺ συναντῶνται ἐντὸς Θέσεων, οἱ περιπτώσεις δηλαδὴ ρυθμικῶν μέτρων περιττοῦ ἀριθμοῦ χρόνων ὡς δομικὰ συστατικὰ Θέσεων εἶναι οἱ ἑξῆς:

1) Νεῦσον, Χ-σελ. 11.  Ἡ συλλαβὴ σον ἐκτείνεται σὲ 5 χρόνους τόσο στὸ Χ ὅσο καὶ στὰ Γ καὶ Λ. Ἐπικαλούμεθα ὅμως κατ᾿ ἀρχὴν τὴν ἀπορία ὅλων τῶν ἱεροψαλτῶν κατὰ τὴν προφορικὴ ἐκτέλεση τοῦ σημείου αὐτοῦ καὶ ὑποστηρίζουμε ὅτι πρόκειται περὶ ἀβλεψίας τοῦ Γ, ἡ ὁποία ἐπανελήφθη ἐκ παραδρομῆς καὶ στὸ Χ. Ὁ Χρύσανθος, προσπαθώντας νὰ ἀκολουθήσει πιστὰ τὸ παλαιό, ἐξηγεῖ τὸ σχῆμα αὐτὸ σὲ 6 χρόνους, μιὰ ἐκδοχὴ ποὺ παραδίδει καὶ τὸ Μ, ἐνῶ τὰ εἱρμολόγια Ψάχου (Ψ-φ.6^β) καὶ Σινᾶ διορθώνουν σὲ 4 χρόνους. Πολὺ σημαντικὴ ἀποδεικνύεται ἡ ἀναδρομὴ στὸ Εἱρμολόγιο τοῦ Μπαλασίου, ἀπὸ ὅπου χωρὶς ἀμφιβολία παρέλαβε τὴν Θέση αὐτὴν ὁ Πέτρος, ἐκ τῆς συνοπτικῆς γραφῆς τοῦ ὁποίου προκύπτει ἐναργῶς ἡ φυσιολογικὴ ἐξήγησις σὲ 4 χρόνους. Ζητήσαμε δὲ ἐπιπλέον καὶ τὴν βαρύνουσα γνώμη δύο συγχρόνων ἐξηγητῶν καὶ ἀγαπητῶν ἀδελφῶν, τῶν π. Νικολάου Μέζη καὶ Κωνσταντίνου Φωτοπούλου, οἱ ὁποῖοι ἐπίσης ἐξηγοῦν τὸ σχῆμα αὐτὸ σὲ 4 (ἢ 6) χρόνους. Ἡ ἐξήγησις αὐτὴ μᾶλλον ἀποκαλύπτει καὶ τὴν πρόθεση τοῦ Γρηγορίου.

2) Ὕμνους, Χ-σελ. 11-12. Στὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ χειρόγραφά μας δὲν ὑπάρχει Γοργὸν ἐπὶ τῶν Κεντημάτων. Ἐξάλλου, ἡ ἴδια Θέσις συναντᾶται ἐπίσης ἄνευ Γοργοῦ δύο φορὲς ἀκόμη: θᾶττον μολεῖν σε (Χ-σελ. 17), λαοὺς πρὸς ὕμνον (Χ -σελ. 20). Πρόκειται σαφῶς γιὰ ἀβλεψία ἢ τυπογραφικὸ λάθος.

3) Ἐργῶδες, Χ-σελ. 22. Κλασσικὴ Θέσις. Γ καὶ Λ ἔχουν Διπλῆ ἀντὶ Κλάσματος. Πρόκειται σαφῶς γιὰ τυπογραφικὸ λάθος.

4) Θαλάσσης κυμαινούσης, Χ-σελ. 83, Συστήσασθε ἑορτήν, Χ-σελ. 87, τιθέατε ἀπειθεῖς, Γ-φ.45^β. Τὸ σπάνιο αὐτὸ σχῆμα, προερχόμενο ἀρχικὰ ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὸ Εἱρμολόγιο τοῦ Καρύκη, ἐπίσης προκαλεῖ ἀπορία στοὺς ψάλλοντες. Ὁ Χρύσανθος στρογγυλοποιεῖ ἀποδίδοντας 2+4 χρόνους στὶς δύο συλλαβές. Ὁ ἐξηγητὴς τοῦ Μπαλασίου (κῶδ. Κουτλουμουσίου 440, σελ. 45), μὴ παρέχοντας κάποια σχετικὴ ἔνδειξη, ἐπίσης ἀποδίδει πιθανότατα 2+4 χρόνους ἀντίστοιχα στὶς δύο συλλαβές (ὁ Πέτρος παρέλαβε ἀναμφίβολα τὴν Θέση αὐτὴν ἀπὸ τὸν Μπαλάση, παραδίδοντάς την μὲ τὴν δική του ὀρθογραφία). Ὡστόσο, ἡ σταθερὴ ἐπανάληψή του σὲ 1+4 χρόνους ἀπὸ τὸν Γρηγόριο καὶ τὸν Χουρμούζιο, ἀλλὰ καὶ ἡ σαφὴς καταγραφή του στὸν κώδικα Σινᾶ 1477 (α΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰῶνος)^[4] μὲ τὸν ἴδιο τρόπο, μαρτυροῦν μιὰ καθιερωμένη προφορικὴ πράξη. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, σὲ ὑπὸ ἔκδοσιν μελέτη τοῦ γράφοντος θὰ δειχθεῖ ὅτι ἡ Θέσις αὐτὴ ἐξηγεῖται πιθανότατα μὲ ἕναν μόνο χρόνο στὴν Πεταστή, καὶ συνολικὰ 1+3 χρόνους ἀντίστοιχα στὶς δύο συλλαβές.

5) Βοᾶν Τριάς, Χ-σελ. 92. Ἡ ἐξήγησις τῆς ἐν λόγῳ περιπτώσεως μᾶς μένει ἀκατανόητη. Παλαιογραφικῶς, ἡ κόκκινη Βαρεία στὴν 3φωνη κατιοῦσα δὲν ὑποχρεώνει ἀναγκαστικὰ σὲ διάρκεια 1 χρόνου (πρόχειρα βλ. στὸ ἴδιο δισέλιδο δύο ἀκόμη περιπτώσεις κόκκινης Βαρείας σὲ Ἐλαφρόν, ποὺ ἐξηγοῦνται ἀναποφεύκτως μὲ 2 χρόνους). Παρόμοιο σχῆμα συναντᾶται στὴν σελ. 176 τοῦ Χ, ὅπου ἡ 3φωνη κατιοῦσα ἐξηγεῖται βεβαίως μὲ 2 χρόνους.

6) Τοῦ Σταυροῦ Σου, Χ-σελ. 94. Στὰ χειρόγραφα ἀντὶ Γοργοῦ ὑπάρχει Ὕφεσις. Τυπογραφικὸ λάθος. Τὸ Μ διορθώνει ἀποδίδοντας 4 χρόνους στὴν συλλαβή.

7) Τῷ δόγματι, Χ-σελ. 154. Στὰ χειρόγραφα δὲν ὑπάρχει Γοργόν. Τυπογραφικὸ λάθος. Τὸ διορθώνει καὶ τὸ Μ.

8) Ὑποκύψαντα Λόγε Θεοῦ, Χ-σελ. 172. Ἀκόμη μία ἀκατανόητη ἐξήγησις σὲ 5 χρόνους τῆς συλλαβῆς κυ. Σὲ κάποια χειρόγραφα ἔγινε προσπάθεια ἀποκαταστάσεώς της. Ὁ Χρύσανθος ἀποδίδει σαφῶς 4 χρόνους στὴν συλλαβή. Τὸ Μ θέτει Κλάσμα στὸ συνεχὲς Ἐλαφρόν, ἀποδίδοντας 6 χρόνους στὴν συλλαβή. Πιθανότατα αὐτὸ ὑπονοεῖ καὶ ὁ ἐξηγητὴς τοῦ Μπαλασίου (κῶδ. Κουτλουμουσίου 440, σελ. 72), ἐκ τοῦ ὁποίου παρέλαβε τὴν Θέση ὁ Πέτρος. Πάντως ἡ λογική μας καὶ ἡ ἀβίαστη ψαλμώδησις θὰ πρότεινε 4 χρόνους στὴν συλλαβή.

9) Ἄξιόν ἐστί, Χ-σελ. 215. Στὰ χειρόγραφα δὲν ὑπάρχει Γοργόν. Τυπογραφικὸ λάθος. Τὸ διορθώνει καὶ τὸ Μ.

10) Ζωή, Χ-σελ. 269. Στὰ χειρόγραφα ὑπάρχει Ἁπλῆ κάτωθεν τῆς Ὑπορροῆς. Τυπογραφικὸ λάθος.

Ἀπὸ τὶς ἀνωτέρω περιπτώσεις, ἄξιες λόγου εἶναι οἱ 4, 5 καὶ 8. Ἐνδεχομένως ἐκφράζουν μιὰ προφορικὴ παράδοση, ἡ ὁποία, μολονότι δὲν προκύπτει παλαιογραφικῶς, φαίνεται πὼς καθιερώθηκε στὴν ψαλτικὴ πράξη τῆς ψαλμωδήσεως τοῦ Εἱρμολογίου τοῦ Πέτρου, καταγραφεῖσα συνειδητὰ ἀπὸ τὸν Γρηγόριο καὶ ἐπαναληφθεῖσα ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο. Ὡστόσο, ἀκόμη καὶ ἂν τὶς δεχθοῦμε ἀκρίτως, εἶναι σημαντικὸ νὰ ὑπογραμμίσουμε ὅτι σαφῶς ἀποτελοῦν μιὰ τελείως ἀμελητέα ποσότητα ὡς πρὸς τὸν σαρωτικὸ κανόνα τῶν ζευγῶν ἢ τετράδων χρόνων ἀπὸ τοὺς ὁποίους συγκροτοῦνται οἱ Θέσεις τοῦ ὅλου Εἱρμολογίου, καλύπτοντας ἕνα πλῆθος μουσικῶν χρόνων τῆς τάξεως τῶν 50.000.

Β. ΕΝΤΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΘΕΜΑΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

Πολὺ συχνά, τῶν μουσικῶν Θέσεων, δηλαδὴ τῶν μελικῶν γραμμῶν ποὺ ἐπαναλαμβάνονται στερεοτύπως ὡς ἑνιαῖα σύνολα καὶ κατὰ βάσιν θεμελιώνονται ρυθμικῶς καὶ παλαιογραφικῶς στοὺς 2 χρόνους ἀνὰ συλλαβή^[5], προηγοῦνται λίγες συλλαβὲς ποὺ «περισσεύουν» ἀπὸ τὸ καθορισμένο πλῆθος συλλαβῶν ποὺ ἀντιστοιχεῖ στὴν κάθε Θέση. Οἱ προθεματικοὶ αὐτοὶ χρόνοι ἀνήκουν οὐσιαστικὰ στὸ σύντομο εἱρμολογικὸ εἶδος καὶ ἐκτὸς μεμονωμένων ἐξαιρέσεων καταλαμβάνουν ἀνὰ ἕναν μουσικὸ χρόνο. Συνήθως εἶναι 0-2, ἀραιότερα 3-4 καί, ὅπως θὰ δείξουμε, ρυθμικῶς ἐνσωματώνονται συνήθως στὸ τελευταῖο ρυθμικὸ μέτρο τῆς Θέσεως ποὺ προηγεῖται, ἀποτελώντας τελικῶς ὀργανικὸ μέρος τοῦ ὅλου ρυθμοῦ τοῦ Εἰρμολογίου.

Σπανίως, ὡστόσο, συναντῶνται καὶ περισσότεροι τῶν τεσσάρων προθεματικῶν χρόνων (ὅπως παρατηρεῖται κατὰ κόρον στὰ ἀργοσύντομα στιχηραρικὰ μέλη). Στὶς περιπτώσεις αὐτές, καθὼς καὶ σὲ ἐλάχιστες ἀκόμη ποὺ ἐξαρτῶνται ἀπὸ τὸν τονισμό τους, συμβαίνει νὰ ἐμφανίζονται κάποια 3σημα ἢ 5σημα μέτρα, ἡ ἔναρξις τῶν ὁποίων συνίσταται κυρίως ἀπὸ κάποια τονιζομένη συλλαβή. Στὴν παροῦσα κατηγορία δὲν ἐντάσσονται οἱ περιπτώσεις ποὺ τονίζεται ὁ 1^ος ἀπὸ τοὺς προθεματικοὺς χαρακτῆρες, καθώς, ὅπως θὰ δείξουμε, αὐτὲς προσαρμόζονται στὸ ρυθμικὸ μέτρο τῆς καταλήξεως ποὺ προηγεῖται.

Σαρώνοντας σχολαστικὰ ὅλο τὸ Εἱρμολόγιο ἐντοπίσαμε τὶς ἑξῆς περιπτώσεις:

1) Στὶς Καταβασίες Πέτρου Λαμπαδαρίου:

Καθ᾿ ἣν ἀνατρέχοντες, Χ-σελ. 15.

Ἰησοῦς ὁ ζωῆς, Χ-σελ. 46.

Ἄγγελοι τὴν εἴσοδον, Χ-σελ. 73 (στίχος).

Ταφή μοι τὸ κῆτος, Χ-σελ. 95.

Σεαυτὸν τῷ πεσόντι, Χ-σελ. 172-174 (στὰ 3 τροπάρια τοῦ ἴδιου εἱρμοῦ).

2) Στὶς Καταβασίες Πέτρου Βυζαντίου:

Καὶ ἐξ ὄρους ἁγίου, Χ-σελ. 57.

3) Στὰ Εὐλογητάρια Πέτρου Λαμπαδαρίου:

Κατεπλάγη ὁρῶν σε (5 φορές ἡ ἴδια ἀκριβῶς Θέση), Χ-σελ. 210-213.

Ἁμαρτίας Παρθένε, Χ-σελ. 214.

4) Στὰ Προσόμοια Πέτρου Λαμπαδαρίου:

Δι᾿ ὧν δαιμόνων ὀφρῦν Χριστός, Χ-σελ. 225. (Ποίοις εὐφημιῶν, β΄). Πρόκειται γιὰ μέλος στιχηραρικό, γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν λαμβάνεται ὑπόψιν ἐδῶ.

Μεγάλως ἠγωνίσω ἐν τῇ προσκαίρῳ ζωῇ, Τὸν ἐκ Θεοῦ Θεόν, ὁμόνοιαν εἰρήνην καὶ μέγα, Χ-σελ. 230-231 (Ὅσιε πάτερ, πλ. α΄). Πρόκειται γιὰ μέλος στιχηραρικό, γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν λαμβάνεται ὑπόψιν ἐδῶ.

5) Στὰ Ἀντίφωνα τοῦ πλ. α΄:

Περικρατεῖται πάντα τὰ ὁρατά, Χ-σελ. 268.

6) Στὰ μελοποιηθέντα παρὰ τοῦ Γρηγορίου Καθίσματα τῆς Μ. Ἑβδομάδος:

Ὑμῖν αὐτὸν παραδώσω, Χ-σελ. 152.

7) Στοὺς προστεθέντες παρὰ Γρηγορίου στίχους:

Δόξα Πατρί καὶ Υἱῷ, Χ-σελ. 144, Χ-σελ. 173.

Καὶ νῦν καὶ ἀεί, Χ-σελ. 144, Χ-σελ. 174, Χ-σελ. 178 (μὲ σύντομη χρονικὴ ἀγωγή).

Καὶ νῦν καὶ ἀεί καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας, Χ-σελ. 174, Χ-σελ. 178 (μὲ σύντομη χρονικὴ ἀγωγή).

Οἱ εὐάριθμες αὐτὲς περιπτώσεις 3σήμων ἢ 5σήμων μέτρων ἀντιπροσωπεύουν ἕνα βασικὸ γνώρισμα τοῦ τονικοῦ ρυθμοῦ, ὁ ὁποῖος διέπει τὸ σύντομο εἱρμολογικὸ μέλος. Ὅπως φαίνεται καὶ ἀπὸ τὰ προσόμοια Ποίοις εὐφημιῶν τοῦ β΄ ἤχου καὶ Ὅσιε πάτερ τοῦ πλ.α΄ ἤχου, ἡ ὕπαρξις τέτοιων μέτρων εἶναι πολὺ συνήθης στὸ ἀργοσύντομο στιχηραρικὸ μέλος κατὰ τὴν καθιερωθεῖσα παράδοση, ὅπου οἱ προθεματικοὶ χρόνοι εἶναι συχνότατα περισσότεροι ἀπὸ 4. Ἀντιθέτως, στὸ ἀργὸ εἱρμολογικὸ μέλος, ἀφενὸς μὲν ἐπιδιώκεται προφανῶς ἀπὸ τοὺς μελουργοὺς κατὰ κόρον ὁ περιορισμὸς κατὰ τὸ δυνατὸν τῶν προθεματικῶν χρόνων σὲ 0-4 ἐπὶ τὸ πλεῖστον, ὥστε νὰ μποροῦν νὰ ἐντάσσονται ὁμαλὰ καὶ νὰ ἀφομοιώνονται τελικῶς ἀπὸ τὸν ὅλο συνεπτυγμένο ρυθμό του, ἀφετέρου δέ, πολὺ συχνά, καὶ ἐφόσον αὐτὸ ἐξυπηρετεῖ τὴν εὐρυθμία τοῦ μέλους, δίδονται σὲ κάποιες τονιζόμενες συλλαβὲς 2 χρόνοι ὥστε νὰ στρογγυλοποιεῖται σὲ ἄρτιο ἀριθμὸ τὸ συνολικὸ πλῆθος τῶν προθεματικῶν.

Γ. ΣΤΗΝ ΣΥΝΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ

Ἐὰν παραβλέψουμε λοιπὸν τὶς προαναφερθεῖσες τρεῖς ἀμφιβαλλόμενες περιπτώσεις ἐντὸς τῶν Θέσεων καὶ τὶς λίγες τῶν προθεματικῶν χρόνων, σοβαρὴ ἐξαίρεση στὸν θεμελιώδη κανόνα τῶν ἀρτίων χρόνων ποὺ διατυπώσαμε στὴν ἀρχὴ τῆς παρούσης φαίνεται νὰ ἀποτελοῦν βασικὰ τὰ οὐκ ὀλίγα ρυθμικὰ μέτρα ποὺ συγκροτοῦνται κατὰ τὴν συναρμογὴ τῶν καταλήξεων τῶν Θέσεων μὲ τοὺς προθεματικοὺς χρόνους ποὺ ἕπονται. Εἶναι μάλιστα ἐντυπωσιακὸ ὅτι αὐτὰ εἶναι οὐσιαστικὰ καὶ τὰ μόνα σημεῖα στὰ ὁποῖα παρατηροῦνται διαφορὲς ἐπὶ τοῦ χρόνου μεταξὺ τῶν Λ/Γ/Χ, ἐνῶ ὅλες οἱ ἄλλες διαφορὲς ἀφοροῦν ποικίλματα καὶ ἀναλύσεις τῶν ὁποίων οἱ παραλλαγὲς ἀναπτύσσονται σχεδὸν ἀνεξαιρέτως σὲ ἀμετάβλητα χρονικὰ πλαίσια (οἱ ἐλάχιστες καὶ ἀνάξιες λόγου χρονικὲς διαφορὲς μεταξὺ Γ καὶ Χ ἐκτὸς τῶν ἐν λόγῳ συναρμογῶν ποτὲ δὲν παραβιάζουν τὸν θεμελιώδη κανόνα τῶν ἀρτίων χρόνων!).

* * *

Τί συμβαίνει λοιπόν; Πῶς εἶναι δυνατὸν τὸ σύνολο μέλος τοῦ Εἱρμολογίου νὰ ἐπιδέχεται τέτοια ρυθμικὴ διαφοροποίηση στὰ συγκεκριμένα μόνο σημεῖα; Καὶ ἐπιπλέον, πῶς ἐπιτρέπεται νὰ διαφοροποιεῖται τόσο πολὺ ὡς πρὸς τὸν χρόνο ὁ Χουρμούζιος ἀπὸ τὸν Γρηγόριο, ἀλλὰ μόνον στὰ σημεῖα αὐτά;

 

Η ΕΞΗΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΠΟΔΟΜΑΤΟΣ

Τὸ 1811, ὁ Χρύσανθος πραγματοποιεῖ τὰ πρῶτα του μεταρρυθμιστικὰ βήματα, διαμορφώνοντας πειραματιζόμενος ἕνα νέο σύστημα παρασημαντικῆς, τὸ ὁποῖο ἔμελλε σύντομα νὰ ἐξελιχθεῖ στὴν τελικὴ μορφὴ τῆς γνωστῆς μας Νέας Μεθόδου. Κύριο χαρακτηριστικὸ τοῦ «συστήματος Χρυσάνθου» ἦταν ἡ πρωτοποριακὴ ὁπωσδήποτε ἀντιστοίχιση ἑνὸς μουσικοῦ χρόνου σὲ κάθε φωνητικὸ χαρακτῆρα καὶ ἡ ἐπακριβῶς καθορισμένη χρονικὴ ἀξία τῶν περισσοτέρων ἐγχρόνων ὑποστάσεων (Κλάσμα, Γοργὸν κλπ). Στὴν φάση αὐτὴν ὁ Χρύσανθος δὲν ἀσχολεῖται μὲ τὴν προσθαφαίρεση σημαδίων, ἀκολουθώντας κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν παραδεδομένη ὀρθογραφία. Καρποὶ τοῦ ἐγχειρήματός του αὐτοῦ ὑπῆρξαν οἱ κώδικες 81/229 καὶ 82/230 τῆς βιβλιοθήκης Ψάχου, ἐκ τῶν ὁποίων ὁ πρῶτος περιέχει τὴν ἐξήγηση τοῦ Εἱρμολογίου τοῦ Πέτρου.

Ἡ ἄμεσα ἐμφανὴς πρωτοτυπία τῶν ἐξηγήσεων τοῦ Χρυσάνθου εἶναι βεβαίως ἡ ἐφαρμογὴ ρυθμικῶν διαστολῶν καὶ ἡ συστηματικὴ ἀλληλουχία 4σήμων μέτρων. Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ἔχουμε ἀναφερθεῖ ἐκτενῶς στὸ παρελθόν. Αὐτὸ ποὺ θέλουμε νὰ σχολιάσουμε ἐδῶ εἶναι ὁ τρόπος χρήσεως τοῦ Ἀποδόματος καὶ τῆς Διπλῆς Ἀποστρόφου στὶς καταλήξεις τῶν Θέσεων.

Σύμφωνα μὲ τὸ θεωρητικὸ τοῦ Ἀποστόλου Κώνστα, ἡ Διπλῆ «ἐστὶ Γραμμῆς τέλος, ὁποῦ στέκει ὁ ψάλλων καὶ λαμβάνει τὴν μετὰ ἀναπνοήν». Οἱ Σύνδεσμοι (ἤτοι ἡ Διπλῆ Ἀπόστροφος) «καὶ αὐτοὶ ποιοῦν ἄργιαν μὲ δύναμιν καὶ χοντρὴν φωνήν». Τέλος, «τὸ Ἀπόδομα ποιεῖ ἑκάστου μαθήματος μέγα τέλος, τὸ δὲ κόκκινον ποιεῖ τέλος μέλους Γραμμῶν». Ἂν καὶ ἀπὸ τοὺς ὁρισμοὺς τοῦ Ἀποστόλου διαφαίνεται ἕνας διαχωρισμὸς στὴν ἐνέργεια τοῦ Ἀποδόματος καὶ τῶν ἄλλων δύο ἀργιῶν, ὁ ὁποῖος ἐνδεχομένως νὰ ἐλαμβάνετο ὑπόψιν ἀπὸ τὸν Πέτρο κατὰ τὴν μελοποίηση τοῦ Εἱρμολογίου –ἀποδίδοντας ἴσως δηλαδὴ μεγαλύτερη διάρκεια (π.χ. 3-4 χρόνους) στὸ Ἀπόδομα καὶ μικρότερη (π.χ. ἕως 2 χρόνους) στὶς ἄλλες– ἐν τούτοις στὶς ἐξηγήσεις τῆς Νέας Μεθόδου δὲν κατέστη δυνατὸν νὰ ἐντοπιστεῖ κάτι τέτοιο· ἡ χρονικὴ διάρκεια τῶν ἀργιῶν μᾶλλον ἀποδίδεται ἀπὸ τοὺς ἐξηγητὲς κατὰ βούλησιν.

Βλέπουμε λοιπὸν πὼς ὁ Χρύσανθος ἐπιδιώκει προφανῶς στὰ δύο χειρόγραφά του νὰ σημειώνει στὶς καταλήξεις τῶν Θέσεων σύμφωνα μὲ τὸ πρότυπο τοῦ παλαιοῦ κειμένου τὶς τρεῖς «ἄργιες»: Ἀπόδομα, Διπλῆ ἢ Διπλῆ Ἀπόστροφο. Εἶναι πολὺ σημαντικὸ νὰ θυμόμαστε ὅτι, ὅπως συμφωνοῦν καὶ ὅλοι οἱ σύγχρονοι μουσικολόγοι-ἐξηγητές,^[6] καὶ τὰ τρία αὐτὰ σημάδια τῆς γραφῆς τοῦ Πέτρου ἐδήλωναν ἀπροσδιόριστη χρονικὴ διάρκεια, ἐπαφιέμενη στὴν πείρα τοῦ ψάλτου κατὰ τὴν προφορικὴ ἐκτέλεση τοῦ μέλους. Στὰ πλαίσια ὡστόσο τοῦ νέου συστήματος ποὺ δοκιμάζει, ὁ Χρύσανθος προσδίδει συγκεκριμένη διάρκεια 2 χρόνων (καὶ ὄχι τριῶν ὅπως κατέληξε ἀργότερα) στοὺς φωνητικοὺς χαρακτῆρες ποὺ φέρουν Διπλῆ, ἐνῶ συνεχίζει νὰ χρησιμοποιεῖ τὸ Ἀπόδομα καὶ τὴν Διπλῆ Ἀπόστροφο ἀπροσδιορίστως μέν, περιορισμένα ἐντὸς ἑνὸς 4σήμου μέτρου δέ, καθοδηγώντας ἐμμέσως πλὴν σαφῶς τὸν ψάλτη νὰ συμπληρώσει μὲ πολὺ συγκεκριμένο τρόπο κάθε φορὰ τοὺς χρόνους. Ἔτσι τὰ δύο αὐτὰ σημάδια μποροῦν νὰ διαρκέσουν στὴν πράξη ἀπὸ ½ μέχρι 4 χρόνους, πάντοτε ὅμως μὲ γνώμονα τὴν ἀποπλήρωση τοῦ ρυθμικοῦ μέτρου σὲ ἄρτιο πλῆθος χρόνων (καὶ ὄχι μὲ τὴν λογικὴ τῆς σύγχρονης Κορώνας).

Ὅπως ἐπίσης ἔχουμε παρουσιάσει σὲ σχετικὸ ἄρθρο, ὁ Χρύσανθος θέλησε ἀρχικῶς νὰ διατηρήσει μὲ τὴν χρήση αὐτὴν τὸ Ἀπόδομα στὴν Νέα Μέθοδο, κάτι ποὺ καταδεικνύει πόσο οἰκεῖο ἀλλὰ καὶ ζωτικὸ ἦταν στοὺς παλαιοὺς μουσικοὺς τὸ ζήτημα τῆς ἀποπληρώσεως τῶν χρόνων τῶν καταλήξεων. Ἔτσι, στὴν ἀρχέτυπη ἐκδοχὴ τοῦ Μεγάλου Θεωρητικοῦ ἔγραφε: Τὸ ἀπόδομα ἐξοδεύει τόσους χρόνους, ὅσους ζητεῖ τὸ μέτρον πρὸς ἀποπλήρωσιν, καὶ διακόπτει τὴν φωνήν, καὶ τίθεται τὰ πολλὰ περὶ τὰ τέλη. Καὶ ὑπογράφεται τοῖς χαρακτῆρσι, τῷ δὲ ὀλίγῳ μετὰ τῶν κεντημάτων συντεθειμένῳ ἐπιγράφεται. Ὅθεν δύναται χρόνους καὶ ἕνα καὶ δύο καὶ τρεῖς καὶ τέσσαρας κατὰ τὴν χρείαν (§103).

Στὴν τελικὴ φάση τῆς μεταρρυθμίσεως καὶ ἔπειτα ἀπὸ τοὺς πειραματισμοὺς τῶν τριῶν Διδασκάλων, τὸ Ἀπόδομα ἐκρίθη περιττὸ καὶ κατηργήθη, καθότι ἡ Νέα Μέθοδος εἶχε ὑποθετικὰ τὴν δυνατότητα τῆς ἀκριβοῦς παρασημάνσεως τῶν χρόνων. Ἔτσι στὶς μεταγενέστερες ἐκδοχὲς τοῦ Μεγάλου Θεωρητικοῦ διαβάζουμε τὰ ἑξῆς σχετικά: Εἰς τὴν ῥυθμικὴν ὁ χρόνος ὅς τις περνᾷ χωρὶς φθόγγου πρὸς ἀναπλήρωσιν τοῦ ῥυθμοῦ, (τὸ ὁποῖον γίνεται ὅταν ὁ ῥυθμὸς περισεύῃ τῆς μελῳδίας περὶ τὰ μέσα τοῦ τροπαρίου) ὀνομάζεται χρόνος Κενός. τοῦτον ἡμεῖς σημαίνομεν μὲ τὴν ἁπλῆν, ἢ διπλῆν, ἢ τριπλῆν, κατὰ τὸ μάκρος τὸ ὁποῖον ἔχει (ἔντυπο ΘΜ, §187, σελ. 83). Ὅπου τύχοι ἐμμελὲς μάκρος συλλαβῆς, ἐκεῖθεν ἀρχίζομεν νὰ χωρίζωμεν τὰ μέτρα, εἴτε τετράχρονον εἶναι ἢ δίχρονον. Καὶ ἂν προηγῆται φθόγγος τελικὸς, ὅς τις δύναται νὰ εἶναι καὶ βραχὺς, καὶ δίχρονος, καὶ τρίχρονος, διορίζεται ὁ χρόνος τούτου τοῦ φθόγγου ἀπὸ τὴν ἑπομένην ἔμφασιν (ἔντυπο ΘΜ, §172, σελ. 74). Ὅταν προευρίσκηται κᾀμμία συλλαβὴ καταληκτικὴ τοῦ μέλους, τῆς ὁποίας ἡ μακρότης ἂν γίνῃ καὶ μονόχρονος καὶ δίχρονος καὶ τρίχρονος, δὲν παραβλάπτεται τὸ μέλος, νὰ διορίζωμεν τὴν μακρότητά της καθὼς ζητεῖ ἡ ἑπομένη τετράχρονος ἢ δίχρονος μακρότης ἡ ἀμετάβλητος. Οὕτω τῆς λέξεως Εὐχὰς ἡ συλλαβὴ χὰς γίνεται τρίχρονος, διὰ τὰς ἑπομένας ἀμεταβλήτους μακρότητας τῶν συλλαβῶν, α, γι, ε, κυ, ρι καὶ ε (Κῶδιξ Δημητσάνας 18, §128). [...] Εἶναι δὲ σιωπὴ, τὸ νὰ παρέρχηται χρόνος ἄφθεγκτος ἀνάμεσα εἰς τοὺς φθόγγους τῆς μελῳδίας, ἢ διὰ ἀποπλήρωσιν τοῦ ῥυθμοῦ, ἢ τοῦ μέτρου, ἢ διὰ ἄλλην τινὰ χρείαν (ἔντυπο ΘΜ, §395, σελ. 176).

ΟΙ ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΟΥ

Εἶναι γνωστὸ πὼς ὑπάρχει μιὰ ἐμφανὴς διαφοροποίηση στὰ θέματα τοῦ ρυθμοῦ μεταξὺ τοῦ κατεξοχὴν θεωρητικοῦ ἀνδρὸς τῆς 3μελοῦς ἐπιτροπῆς Χρυσάνθου καὶ τῶν δύο διδασκάλων τοῦ πρακτικοῦ μέρους Γρηγορίου καὶ Χουρμουζίου. Ἐνῶ λοιπὸν ὁ Χρύσανθος στὸ Μέγα Θεωρητικὸ δίνει τόσο μεγάλο βάρος στὴν τεκμηρίωση τοῦ 4σήμου ρυθμοῦ, ὁ Γρηγόριος τοῦ ζητᾶ νὰ μὴ γράψει τίποτε περὶ ρυθμοῦ στὸ ἀντίγραφο ποὺ τοῦ παρήγγειλε γιὰ προσωπικὴ χρήση (κῶδιξ Δημητσάνας 18). Ἐπιπροσθέτως δέ, στὸ γνωστὸ ὡς «Θεωρητικὸν τῶν δύο Διδασκάλων Γρηγορίου καὶ Χουρμουζίου» δὲν ὑπάρχει καμμία ἀναφορὰ στὸ ὅλο θέμα (ἀλλὰ βεβαίως πρόκειται γιὰ «μικρὸ» θεωρητικό). Συνάμα, ἐνῶ ὁ Χρύσανθος ἐπιμένει πεισματικὰ σχεδὸν στὴν σήμανση τῶν ρυθμικῶν διαστολῶν, αὐτὴ παραβλέπεται στὰ αὐτόγραφα τῶν δύο καὶ στὶς ἐκδόσεις τοῦ Χουρμουζίου, μὲ ἀποτέλεσμα ἡ παρασήμανση τῆς Νέας Μεθόδου νὰ καθιερωθεῖ ὁλοκληρωτικὰ ἄνευ αὐτῆς. Ὅλα αὐτὰ ἔδωσαν τὸ ἔναυσμα γιὰ εἰκασίες περὶ σοβαρῶν διαφωνιῶν μεταξὺ τῶν μελῶν τῆς ἐπιτροπῆς καὶ διήγειραν ἀπορίες περὶ τῆς συνολικῆς ἀποδοχῆς τῆς Νέας Μεθόδου ὅπως ἔφθασε ἕως ἡμῶν.

Ἡ ὕπαρξις διαφωνιῶν καὶ οἱ διαφορὲς στὴν ἀντίληψη τῶν μουσικῶν ζητημάτων μεταξὺ τῶν τριῶν μελῶν τῆς ἐπιτροπῆς, εἶναι φυσικὰ ἀπολύτως ἀναμενόμενη. Τὸ ἴδιο συμβαίνει ἀκαταπαύστως μέχρι σήμερα καὶ ὀφείλεται τόσο στὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ψαλτική, ἐκτὸς ἀπὸ ἐπιστήμη, εἶναι καὶ τέχνη, ἀποτελώντας πεδίο προσωπικῆς ἐκφράσεως τοῦ κάθε ἱεροψάλτου, ὅσο καὶ στὴν θαυμαστὴ ἰδιαιτερότητα τοῦ καθενὸς τῶν λογικῶν δημιουργημάτων τοῦ Θεοῦ. Ὅσο λοιπὸν οἱ διαφορὲς μεταξὺ τῶν μουσικῶν ἀποτελοῦν ἀφορμὴ ἀπαθοῦς διαλόγου, προβληματισμοῦ, ἐμβαθύνσεως, ἀλλὰ καὶ αἰτία ἐμπλουτισμοῦ τῆς ψαλτικῆς τέχνης, ὄχι μόνο δὲν βλάπτουν ἀλλὰ εἶναι καὶ ἐπιθυμητές. Καὶ πραγματικά, δὲν ἔχει ἀνευρεθεῖ ὣς τώρα κανένα τεκμήριο ποὺ νὰ προδίδει κάποια ἐμπάθεια ἢ προστριβὴ μεταξὺ τῶν τριῶν Διδασκάλων. Ἔτσι, οἱ διαφορές, ἐπὶ παραδείγματι, στὸν βαθμὸ ἀναλυτικότητος ἢ καὶ ἡ ἐλαφρὰ ποικιλία ἀνάμεσα στὶς ἐξηγήσεις Γρηγορίου καὶ Χουρμουζίου οὐδέποτε θεωρήθηκε ὡς ἀσυμφωνία μεταξύ των, ἀλλὰ ἀντιθέτως χαιρετίζεται πάντοτε ὡς ἐμπλουτισμὸς τῆς ψαλτικῆς τέχνης.

* * *

Ἐστιάζοντας στὸ ζήτημα τῆς ρυθμικῆς ἀποπληρώσεως τῶν καταλήξεων, θὰ σχολιάσουμε τὶς διαφορὲς μεταξὺ τῶν Λ, Γ καὶ Χ καὶ θὰ καταθέσουμε τὰ συμπεράσματά μας. Στὰ Λ, ὅπως εἴδαμε, ἀποτυπώνεται εὐκρινῶς ἡ ἀρχικὴ ἐξήγησις τοῦ Γρηγορίου, ἐνῶ ἡ ἀναδρομὴ σὲ 5 διαφορετικὰ ἀντίγραφα ξεκαθαρίζει τὶς περιπτώσεις σφαλμάτων τῶν ἀντιγραφέων. Τὸ Γ παραδίδει τὴν μεταγενέστερη ἐπέμβαση τοῦ ἰδίου τοῦ Γρηγορίου καὶ τὴν ὁριστική του τοποθέτηση, καθὼς στοὺς χρόνους τῶν καταλήξεων δὲν ἐπενέβη ἡ πέννα τοῦ Χουρμουζίου. Τὸ Χ περιέχει τὴν τελικὴ ἐπιλογὴ τοῦ Χουρμουζίου. Πολὺ εὔκολα λοιπὸν παρατηροῦμε τὰ ἑξῆς:

α) Ὁ Χουρμούζιος δὲν ἔχει κανέναν ἐνδοιασμὸ νὰ ἀλλοιώσει κατὰ βούλησιν τὸ κείμενο τοῦ Γρηγορίου. Μάλιστα διασκευάζει τὶς καταλήξεις ὄχι μόνον τῶν ἐξηγήσεων ἐκείνου, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ τῶν συνθέσεών του (π.χ. [ἐν τῇ ἀγάπῃ τῇ] σῇ - Χ125, [Τὸν βασιλέ]α τῶν [οὐρανῶν] - Χ128) !

β) Ὁ ἴδιος ὁ Γρηγόριος ἔχει κάνει πολλὲς μετατροπὲς στοὺς χρόνους τῶν καταλήξεων τῆς ἀρχικῆς του ἐξηγήσεως, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴν ἀντιπαραβολὴ τῶν χειρογράφων Λ καὶ Γ.

γ) Καὶ οἱ δύο ἐξηγητὲς στὶς τρεῖς ἐκδοχές των, διαφέρουν πολὺ συχνὰ ἀπὸ τὴν ἐξήγηση τοῦ Χρυσάνθου.

Οἱ τρεῖς πρῶτες αὐτὲς παρατηρήσεις φανερώνουν κατ᾿ ἀρχὴν ὅτι ἅπαντες θεωροῦν αὐτονόητο δικαίωμά τους νὰ «ρυθμίζουν» χρονικὰ τὶς καταλήξεις κατὰ τὸ δοκοῦν, δίχως κανεὶς νὰ ἐγκαλεῖται γι᾿ αὐτὸ καὶ δίχως κανεὶς νὰ ἀπαιτεῖ τὴν ἐπιβολὴ τῆς δικῆς του ἀπόψεως ὡς μοναδικῆς. Τὸ πρῶτο αὐτὸ συμπέρασμα ἐπιβεβαιώνει ἰσχυρῶς τὴν ἀσάφεια τῆς παρασημάνσεως τῶν ἀργιῶν τῆς παλαιᾶς γραφῆς στὶς καταλήξεις καὶ ἐπισημοποιεῖ τὴν δυνατότητα διττῶν ἐπιλογῶν στὴν διάρκειά τους, τὶς ὁποῖες καὶ θὰ ἐπιχειρήσουμε παρακάτω νὰ προσδιορίσουμε.

* * *

δ) Τὸ Χ συχνότατα στρογγυλοποιεῖ ἐπὶ τὸ ἔλαττον μέτρα 3 ἢ 5 χρόνων τοῦ Γ. Οἱ τρόποι μὲ τοὺς ὁποίους γίνεται αὐτὸ εἶναι κυρίως οἱ ἑξῆς:

ε) Ἄλλοτε πάλι, τὸ Χ ὑποδιπλασιάζει τοὺς 4 χρόνους τοῦ Γ σὲ 2 (σπανιότατα συμβαίνει καὶ τὸ ἀντίστροφο):

Καὶ στὶς δύο ἀνωτέρω περιπτώσεις διαφαίνεται μιὰ γενικὴ τάση τῶν ἐξηγητῶν (τοῦ Χουρμουζίου ἀκόμη περισσότερο) νὰ στρογγυλοποιοῦν σὲ ἄρτιο πλῆθος χρόνων τὰ μέτρα τῶν συναρμογῶν τῶν καταλήξεων, χωρὶς ὅμως νὰ τὸ ἐπιδιώκουν ἀπαρεγκλίτως. Οἱ ἐξαιρέσεις κατὰ τὶς ὁποῖες διατηρήθηκαν 3σημα/5σημα μέτρα ἀκόμη καὶ στὸ Χ (καὶ περισσότερο στὸ Γ), παρόλο ποὺ αὐτὰ εἶναι πολὺ λιγότερα ἀπὸ τὰ ἀρτίως ἀποπληρωθέντα, δὲν εἶναι ἀμελητέες καὶ δὲν μποροῦν νὰ ἀγνοηθοῦν, οὔτε μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἐνδεχομένως διέλαθαν τὴν προσοχή τους.

* * *

ϛ) Ἀραιὰ καὶ ποῦ, τὸ Χ μειώνει τοὺς 4 χρόνους τοῦ Γ σὲ 3, κυρίως μὲ ἀλλαγὴ τῆς Διπλῆς σὲ Ἁπλῆ ἢ Κλάσμα. Καὶ πάλι, ἡ συχνότης τοῦ φαινομένου (ποὺ δὲν εἶναι μηδενική) ἀλλὰ καὶ τὸ εἶδος τῆς ἀλλοιώσεως αὐτῆς, δὲν ἐπιτρέπουν νὰ σκεφθοῦμε τὴν πιθανότητα τυπογραφικοῦ λάθους.

Ἐπὶ παραδείγματι, στὸν πρῶτο εἱρμὸ τοῦ βιβλίου (Πεποικιλμένη, ἦχος α΄) παρατηροῦμε τὸ φαινόμενο αὐτὸ ἤδη στὴν πρώτη ἀράδα (νη τη), ἐνῶ συναντᾶται ἀκόμη ἕνα 3σημο μέτρο (νει εν), προερχόμενο ἀπὸ τὴν ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου.

                              Γ-φ.1α-β                                                                                                                    Χ-σελ. 1-2
                              Καταβασίες Κοιμήσεως, Α΄ ᾠδὴ (Πεποικιλμένη)

Τὸ φαινόμενο τέτοιων ἐπεμβάσεων τοῦ Χουρμουζίου, διάσπαρτο ἀραιὰ σὲ ὅλη τὴν ἔκταση τοῦ Εἱρμολογίου, ὄντως ἐκπλήσσει. Τί μπορεῖ νὰ εἶχε κατὰ νοῦν ἐδῶ ὁ Χουρμούζιος; Γιατί προέβη σὲ διατάραξη τοῦ ἀρχικοῦ ρυθμοῦ; Καὶ γιατί ὁ Γρηγόριος εἶχε ἐπίσης ἀφήσει ἕνα καὶ μοναδικὸ 3σημο μέτρο σὲ ἕνα μέλος ποὺ ψάλλεται ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ὣς τὸ τέλος μὲ ἀξιοθαύμαστη εὐρυθμία σὲ συνεπτυγμένο ρυθμό, ἐφόσον εἶχε ἐν γνώσει του τὴν ἀναφαίρετη δυνατότητα νὰ τὸ στρογγυλοποιήσει; Γιατί ἀποπλήρωσε συνειδητὰ σὲ 4σημα μέτρα ἄλλες 6 καταλήξεις τοῦ ἴδιου εἱρμοῦ καὶ ἄφησε «ἀρρύθμιστη» σὲ 3σημο μόνο μία; Ἀπαιτοῦσε πράγματι ἀπὸ τοὺς ψάλλοντες νὰ τηρήσουν στὴν πράξη αὐτὸ τὸ 3σημο μέτρο;

Προκειμένου νὰ δώσουμε μιὰ ξεκάθαρη ἀπάντηση στὰ ἐρωτήματα αὐτά, ἐρχόμαστε στὴν πλέον ἐντυπωσιακὴ ἐπισήμανση:

ζ) Ὁ ἴδιος ὁ Γρηγόριος ἐπανέρχεται σὲ δεύτερο χρόνο στὸ χειρόγραφό του καὶ κυρίως ἀπαλείφει ἀρκετὰ Γοργά (τὰ ὁποῖα ἔχουν διασωθεῖ στὰ Λ) ἤ, ἐνίοτε, μετατρέπει τὴν Διπλῆ σὲ Κλάσμα, διαταράσσοντας ἔτσι ἐκ τῶν ὑστέρων σὲ πολλὰ μέλη τὴν ὁμαλότατη ροὴ τοῦ καθολικὰ δομημένου σὲ ἀρτίους χρόνους συνεπτυγμένου ρυθμοῦ.

Ἀνατρέχοντας στὰ Λ, δηλαδὴ στὴν ἀρχικὴ ἐξήγηση τοῦ Γρηγορίου, παρατηροῦμε ὅτι ὁ προαναφερθεὶς εἱρμὸς ἐκτυλίσσεται ἀπαρεγκλίτως σὲ μέτρα ἀρτίων χρόνων (κατὰ συντριπτικὴ πλειοψηφία 4σήμων), ἀκόμη καὶ στὰ δύο ἀνωτέρω σημεῖα:

Καταβασίες Κοιμήσεως, Α΄ ᾠδὴ (Πεποικιλμένη), Ψ-φ.1α-β

Τὸ πρᾶγμα ἀρχίζει σιγά-σιγὰ νὰ διαφωτίζεται. Ὁ ἴδιος ὁ Γρηγόριος, ἐνῶ ἀρχικὰ ἀποπληρώνει καὶ τὶς ἑπτὰ καταλήξεις τοῦ παρόντος εἱρμοῦ ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ μείνουν ἀρρύθμιστες, στὴν συνέχεια διασαλεύει ἀμφιταλαντευόμενος τὸν ἀρχικὰ πλήρως σταθερὸ ρυθμὸ τῆς δικῆς του ἐξηγήσεως τοῦ εἱρμοῦ ἀπαλείφοντας ἕνα Γοργόν. Χωρὶς ἰδιαίτερο κόπο, μπορεῖ κανεὶς πλέον πολὺ εὔκολα νὰ διαπιστώσει τὸ φαινόμενο αὐτὸ τῆς διασαλεύσεως τῆς ἀρχικῆς ἀποπληρώσεως πολλῶν καταλήξεων, ἰδίως μάλιστα ἀπὸ μεταγενέστερη ἀλλαγὴ τακτικῆς τοῦ ἰδίου τοῦ Γρηγορίου (ἀπὸ τὰ Λ στὸ Γ), σὲ ὅλη τὴν ἔκταση τοῦ Εἱρμολογίου.

Τὸ σενάριο ποὺ θὰ μποροῦσε πολὺ γρήγορα νὰ ἐπιχειρήσει τὴν ἑρμηνεία τοῦ φαινομένου εἶναι πὼς οἱ καταλήξεις μποροῦν νὰ ψαλοῦν μὲ δύο τακτικές, κατὰ τὸ δοκοῦν: εἴτε ἀποπληρωμένες σὲ 4σημα/6σημα μέτρα εἴτε τυχαῖα. Ὅπως προαναφέραμε σχετικὰ ὅμως, τὸ σενάριο αὐτὸ τῆς τυχαίας ψαλμωδήσεως προσκρούει διαρκῶς στὴν τόσο θαυμαστὴ συστηματικότητα ποὺ διέπει τὸ σύνολο Εἱρμολόγιο.

Ἐὰν λοιπὸν οἱ καταλήξεις ὀφείλουν νὰ ἀκολουθοῦν τὸν σταθερότατο ρυθμὸ τοῦ ὅλου Εἱρμολογίου (κατὰ τὸν ὁποῖο καμμιὰ χρονικὴ ἀξία δὲν τίθεται τυχαῖα) καὶ νὰ ἀποπληρώνονται ἀπαραιτήτως, θὰ ἦταν ἄραγε δυνατὸν νὰ ἀποκωδικοποιηθεῖ μὲ κάποια λογικὴ ἡ φαινομενικὰ συγκυριακὴ τακτικὴ τῶν δύο Διδασκάλων καὶ νὰ ἀποκρυσταλλωθεῖ σὲ κάποιον κανόνα; Ἡ ἄποψις τῆς παρούσης μελέτης, ἡ ὁποία ἀφενὸς ἑρμηνεύει ἀρκούντως ἱκανοποιητικὰ τὸ ὡς ἄνω περιγραφὲν πρόβλημα καὶ ἀφετέρου συνταιριάζει καὶ φωτίζει πάμπολλα συναφῆ μικροζητήματα σὲ ὅλο τὸ Εἱρμολόγιο, εἶναι ὅτι οἱ δύο ἐξηγητὲς χρησιμοποιοῦν στὶς καταλήξεις τὸ Κλάσμα μὲ τὴν νοοτροπία τῶν ἀργιῶν τῆς γραφῆς τοῦ Πέτρου καὶ ἀφήνουν τὸν ἱεροψάλτη νὰ στρογγυλοποιήσει ἐκεῖνος τὰ καταληκτικὰ μέτρα σὲ 4σημα ἢ 6σημα,
εἴτε προσθέτοντας ἕναν χρόνο, π.χ. 
εἴτε ἀφαιρώντας, π.χ. ,
ἀναλόγως τὴν διαίσθηση τῆς στιγμῆς καὶ τὶς ἑκάστοτε συνθῆκες τῆς ψαλμωδίας (κυρίως τὴν χρονικὴ ἀγωγή, ἀλλὰ καὶ τὸ ἴσον, τὸ πλῆθος τῶν χορωδῶν κλπ). Τὸ συγκεκριμένο δίλημμα, τὸ ὁποῖο εἴμαστε βέβαιοι ὅτι ἅπαντες οἱ ἱεροψάλτες ἔχουν ἀντιμετωπίσει στὸ ἀναλόγιο, ἑρμηνεύει πολὺ φυσιολογικὰ καὶ τὴν ἀμφιταλάντευση τοῦ Γρηγορίου ὅπως ἀποτυπώνεται στὶς διαφορὲς τῶν Λ καὶ Γ, καθὼς καὶ τὶς ἀναρίθμητες ἐπεμβάσεις τοῦ Χουρμουζίου στὴν ἐξήγηση τοῦ πρωτοψάλτου. Εἶναι δὲ χαρακτηριστικὸ ὅτι τὸ φαινόμενο τῶν ἀρρύθμιστων μέτρων καὶ γενικῶς τῶν πολλαπλῶν ἐπιλογῶν τῶν ἐξηγητῶν ἐντοπίζεται σχεδὸν ἀνεξαιρέτως στὰ σημεῖα ὅπου τὸ παλαιὸ ἔχει Ἀπόδομα, Διπλῆ ἢ Διπλῆ Ἀπόστροφο. Οὐσιαστικὰ δηλαδή, οἱ δύο Διδάσκαλοι ἀποδίδουν στὸ Κλάσμα τὸν ὁρισμὸ τοῦ Χρυσάνθου γιὰ τὸ Ἀπόδομα, ὅπως εἶχε ἀποτυπωθεῖ στὸ ἀρχέτυπο Μέγα Θεωρητικὸ τῆς Νέας Μεθόδου: ἐξοδεύει τόσους χρόνους, ὅσους ζητεῖ τὸ μέτρον πρὸς ἀποπλήρωσιν (§103).

Ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ἀντιπροσωπευτικὰ παραδείγματα στὰ ὁποῖα ἐπιρρωνύεται ἀκαταμάχητα ἡ ἄποψις αὐτὴ εἶναι τὸ αὐτόμελον Κάθισμα Τὸν τάφον σου Σωτήρ τοῦ α΄ ἤχου, τὸ ὁποῖο ἀναπτύσσεται καθολικὰ μὲ ἐντυπωσιακὴ συνέπεια 4σήμων καὶ 6σήμων μέτρων (μερικὰ μάλιστα ἐκ τῶν ὁποίων τυγχάνουν ἀπὸ τὰ πλέον περίπλοκα καὶ σπάνια ὅλου τοῦ ἀργοσυντόμου ρεπερτορίου τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς):

                                                       Ψ-φ.113α-β     /     Γ-φ.97 α-β     /     Χ-σελ. 239-240

Συγκρίνοντας τὶς τρεῖς ἐξηγήσεις, παρατηροῦμε πολὺ εὔκολα ὅτι σὲ 3 καταλήξεις (τὶς μοναδικὲς ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ δεχθοῦν ἐναλλακτικὴ χρονικὴ ρύθμιση) ἀρχικὰ ὁ Γρηγόριος θέτει Γοργά (Ψ),^[7] ἀργότερα ὁ ἴδιος τὰ ἀπαλείφει πρὸς σύστασιν 3σήμων φαινομενικὰ μέτρων (Γ) καὶ τελικῶς ὁ Χουρμούζιος τὰ ἐπαναφέρει (Χ). Ἀκόμη πιὸ διαφωτιστικὴ εἶναι ἡ σύγκρισις τοῦ αὐτομέλου μὲ τὰ προσόμοιά του μέσα στὸ ἴδιο τὸ Εἱρμολόγιο, ἀνάμεσα στὰ Λ, Γ καὶ Χ.

ΛΟΙΠΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ & ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ

Τὸ ὡς ἄνω πόρισμα ἔρχεται νὰ φωτίσει καὶ νὰ συνταιριάξει διάφορες ἄλλες πτυχὲς τοῦ ζητήματος τοῦ ρυθμοῦ ποὺ θὰ προκαλοῦσαν ἀπορία.

• Ὑπάρχουν σὲ ὅλο τὸ Εἱρμολόγιο ἀρκετὲς περιπτώσεις μεταβολῆς 4σήμων καὶ 6σήμων μέτρων σὲ 3σημα ἢ 5σημα ἀπὸ τὰ Λ στὸ Γ ἢ ἀπὸ τὸ Γ στὸ Χ δι᾿ ἀντικαταστάσεως τῆς Διπλῆς ἀπὸ Κλάσμα/Ἁπλῆ () ἢ διὰ τῆς ἀπαλοιφῆς ἑνὸς Γοργοῦ προθεματικοῦ χαρακτῆρος μετὰ ἀπὸ Κλάσμα (), ὄχι ὅμως καὶ διὰ τῆς ἀντιστρόφου ὁδοῦ, δηλ. δι᾿ ἀντικαταστάσεως Κλάσματος/Ἁπλῆς ἀπὸ Διπλῆ ἢ διὰ προσθήκης Γοργοῦ.^[8]

• Γενικεύοντας τὴν προηγούμενη παρατήρηση, συμπεραίνουμε πὼς ὅποτε τίθεται Διπλῆ (ἢ Τριπλῆ) στὸν τελευταῖο χαρακτῆρα τῆς Θέσεως ἢ Γοργὸν στὸν πρῶτο προθεματικὸ χαρακτῆρα ποὺ ἀκολουθεῖ, αὐτὰ ὁρίζουν πάντοτε 4σημο ἢ 6σημο μέτρο (δηλ. ἀρτίων χρόνων). Ἔτσι, τὰ ὅποια 3-5-7σημα μέτρα συνίστανται πάντοτε ἀπὸ Κλάσμα (καὶ σπανίως Ἁπλῆ) στὴν κατάληξη.^[9] Γιὰ νὰ γίνει πιὸ ἐναργὴς ἡ παρατήρησις αὐτή, σημειώνουμε ὅτι σὲ ὁλόκληρο τὸ χειρόγραφο Γ συναντῶνται 171 (!) περιπτώσεις Διπλῆς σὲ καταληκτικὸ μέτρο, οἱ ὁποῖες ἔχουν τεθεῖ σαφῶς ἐπὶ τούτου γιὰ νὰ συγκροτηθεῖ 4σημο ἢ 6σημο μέτρο!^[10] Μάλιστα, ἐνῶ ἀρχικὰ ὁ Γρηγόριος εἶχε κάπως ἀδιαφορήσει γι᾿ αὐτό (στὰ Λ συναντῶνται 7 περιπτώσεις Διπλῆς σὲ 3σημο ἢ 5σημο μέτρο), ἐπανέρχεται ἀργότερα στὸ Γ καὶ τὶς ἀποκαθιστᾶ ὅλες!^[11]  Ἡ συστηματικότης αὐτὴ ἐπιβεβαιώνει ἔτι περισσότερο τὴν ἐσκεμμένη χρήση τοῦ Κλάσματος κατὰ τὸν προαναφερθέντα τρόπο, ἐνῶ ἡ μικρὴ χαλαρότης ποὺ συναντᾶται στὰ Λ (ἔναντι τοῦ Γ) μαρτυρεῖ ὅτι πρόκειται γιὰ συνειδητὴ μεταγενέστερη ἀπόφαση τοῦ Γρηγορίου.

• Ὡς ἀπόρροια τῶν ἀνωτέρω, ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα: πῶς θὰ γνωρίζει ὁ ἑκάστοτε ἑρμηνευτὴς ἐὰν τὸ Κλάσμα τῶν καταλήξεων ἔχει τεθεῖ ὡς ἔγχρονη ὑπόσταση 2 χρόνων ἢ ὡς Ἀπόδομα; Πιστεύουμε πὼς ἡ ἀποκαλυφθεῖσα ἀπολύτως συνειδητή (καὶ δίχως ἄλλο ἐφαρμοσθεῖσα μετὰ ἀπὸ σκέψεις καὶ συσκέψεις τουλάχιστον τῶν Δύο) χρήση τοῦ Κλάσματος μὲ τὸν τρόπο ποὺ ἀνεφέρθη, δὲν θὰ ὑπῆρχε περίπτωση νὰ προκαλέσει τὴν παραμέληση τοῦ προβλήματος αὐτοῦ. Ἔτσι λοιπόν, ἐφόσον οἱ ἐξηγητὲς θεώρησαν περιττὴ τὴν ὁποιαδήποτε διάκριση, ἡ μόνη ἀπάντηση ποὺ θεωροῦμε πὼς θὰ μποροῦσε νὰ δοθεῖ εἶναι ὅτι ἁπλῶς τὸ Κλάσμα στὶς καταλήξεις ἐπέχει πάντοτε ρόλο Ἀποδόματος. Στὶς στρογγυλοποιημένες ἐκ τῶν πραγμάτων καταλήξεις (ὅταν δηλ. δὲν ἀκολουθοῦν μονόχρονοι προθεματικοὶ ἢ ὅταν αὐτοὶ εἶναι ἀρτίου πλήθους), αὐτὸ σημαίνει πὼς παρέχεται στὸν ψάλτη ἡ εὐελιξία νὰ προσδώσει στὸν καταληκτικὸ χαρακτῆρα ποὺ φέρει Κλάσμα 2 ἢ 4 χρόνους κατὰ βούλησιν.

• Ὑπάρχει ἡ γενικὴ τάσις σὲ ὅλο τὸ Εἱρμολόγιο νὰ ἀποφεύγεται ἡ χρῆσις τῆς Ἁπλῆς μὲ τὴν λογικὴ τοῦ Ἀποδόματος, ἂν καὶ οἱ ἐξηγητὲς δὲν φαίνεται ἀκόμη νὰ τὸ ἔχουν ἀποφασίσει ὁριστικά. Ἔτσι, σὲ ὅλο τὸ Χ καὶ ἐπὶ συνόλου πλέον τῶν 270 «ἀρρύθμιστων» καταλήξεων, ἐντοπίζονται μόνον 3 ἢ 4 μὲ Ἁπλῆ σὲ Ἀπόστροφο ( κ.ο.κ.) (βλ. σελ. 21, 24, 117, 262)^[12]. Συνάμα συναντῶνται πλέον τῶν 550(!) καταληκτικὲς περιπτώσεις Ἀποστρόφου μετὰ ἀπὸ Βαρεῖα-Ἴσον (ἢ Ἀπόστροφο ἢ Ὀλίγον) σὲ ὅλες τὶς μορφές () πού, ἀναλόγως τὸ πλῆθος τῶν προθεματικῶν χαρακτήρων ποὺ ἀκολουθοῦν, συνοδεύεται ἀπὸ τὶς κατάλληλες ἔγχρονες ὑποστάσεις, μὲ μοναδικὸ σκοπὸ καὶ πάλι νὰ συγκροτηθεῖ 4σημο ἢ 6σημο μέτρο.

• Εἰδικὴ περίπτωση ἀποτελεῖ ἡ Ὑπορροή. Ἐπὶ συνόλου 25 καταληκτικῶν Ὑπορροῶν, συναντῶνται 3 «ἀρρύθμιστες» (Γ: φ.39^α, 40^β, 70^α / Χ: σελ. 68, 78, 138), ποσοστὸ κάθε ἄλλο παρὰ παραβλεπτέο. Ἡ τελευταία ἐξ αὐτῶν () εἶναι συνηθέστατη στὸ Καλοφωνικὸ Εἱρμολόγιο, ἐξ οὗ καὶ ἡ βεβαιότης ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ ἀβλεψία.

• Ὑπάρχουν καταλήξεις ποὺ ἔχουν ἀποπληρωθεῖ μὲ σαφήνεια ἀπὸ τοὺς Χουρμούζιο καὶ Γρηγόριο, τὶς ὁποῖες ἀκολουθεῖ προθεματικὸς τονιζόμενος χαρακτήρας στὴν ἄρση. Οἱ καταλήξεις αὐτὲς μᾶς βεβαιώνουν ὅτι οἱ ἐξηγητές, χωρὶς ἐνδοιασμούς, θέτουν ἐνίοτε μιὰ τονιζόμενη συλλαβὴ στὴν ἄρση, καὶ ἀπορρίπτουν ἔτσι τὴν ἄποψη/ἔνσταση ὅτι σὲ ἄλλα μέτρα, «ἀρρύθμιστα», ἡ τονιζόμενη συλλαβὴ θὰ ἀπαιτοῦσε ὁπωσδήποτε τὴν ἔναρξη νέου ρυθμικοῦ μέτρου, ἔστω καὶ περιττοῦ πλήθους χρόνων. Παραθέτουμε μερικὰ ἀντιπροσωπευτικὰ παραδείγματα:

Καταβασίες Χριστουγέννων, Θ΄ ᾠδή, Χ-σελ. 21-22

Ἡ συλλαβὴ [Θε]ός ἐκτείνεται σὲ 3 χρόνους, ὥστε μαζὶ μὲ τοὺς 3 προθεματικοὺς ποὺ ἀκολουθοῦν νὰ σχηματισθεῖ 6σημο μέτρο. Ἡ πρώτη συλλαβὴ τῶν προθεματικῶν χρόνων (ὃν) εἶναι τονιζόμενη.

 

Καταβασίες Θεοτόκου, Ϛ΄ ᾠδή, Χ-σελ. 70

Ἡ συλλαβὴ [Θεομήτο]ρος ἐκτείνεται σὲ 3 χρόνους, ὥστε μαζὶ μὲ τοὺς 3 προθεματικοὺς ποὺ ἀκολουθοῦν νὰ σχηματισθεῖ 6σημο μέτρο. Ἡ πρώτη συλλαβὴ τῶν προθεματικῶν χρόνων (δεῦ) εἶναι ἀφενὸς τονιζόμενη, ἀφετέρου λαμβάνει 4φωνη ἀνάβαση, τουτέστιν διαθέτει ἰδιαίτερη «δυναμική». Παρὰ ταῦτα οἱ ἐξηγητὲς δὲν ἔχουν πρόβλημα νὰ τὴν τοποθετήσουν στὴν ἄρση.

Κανὼν Μ. Τετάρτης, Η΄ ᾠδή (Ρῆμα τυράννου), Γ-φ. 84α-86α

Ἡ ἴδια ἀκριβῶς Θέση, στὰ τέσσερα τροπάρια τῆς ἴδιας ᾠδῆς. Ὁ Γρηγόριος φαινομενικὰ χειρίζεται μὲ δύο διαφορετικοὺς τρόπους τὴν κατάληξη αὐτήν: στὰ δύο πρῶτα τροπάρια θέτει Κλάσμα στὴν τελευταῖα Ἀπόστροφο σχηματίζοντας 5σημο μέτρο, ἐνῶ στὰ δύο ἑπόμενα καθοδηγεῖ τὸν ψάλτη μὲ συγκεκριμένο τρόπο, ἀφήνοντας τὴν Ἀπόστροφο μονόχρονη καὶ ὁρίζοντας 4σημο μέτρο. Ὁ Χουρμούζιος προτιμᾶ τὴν σαφῆ ρύθμιση μὲ 4σημα μέτρα σὲ ὅλα τὰ τροπάρια. Τὸ παράδειγμα αὐτὸ εἶναι σημαντικότατο καὶ γιὰ ἕναν ἐπιπλέον λόγο: ἐπειδὴ πρόκειται γιὰ Θέση ἀργὴ (μελισματική), γιὰ τὴν ὁποία ἴσως θὰ περίμενε κανεὶς νὰ μὴν ἐντάσσεται στὸν γενικὸ κανόνα τῆς ρυθμικῆς συναρμογῆς μὲ τοὺς ἀκολουθοῦντες προθεματικούς. Ὅμως βλέπουμε πὼς ὄχι μόνον ἐντάσσεται, ἀλλὰ μάλιστα μὲ τὸν πιὸ σπάνιο (καὶ ὡς ἐκ τούτου ἀναμφίβολο) τρόπο, δηλ. τῆς ἀποκοπῆς ἑνὸς χρόνου ἀπὸ τὸν τελευταῖο χαρακτῆρα της.

Χαίροις ἀσκητικῶν, Προσόμοιον πλ. α΄, Χ-σελ. 230

Ἡ συλλαβὴ [πανεύφη]με ἐκτείνεται σὲ 3 χρόνους, ὥστε μαζὶ μὲ τὸν τονιζόμενο προθεματικὸ ποὺ ἀκολουθεῖ (λάρ) νὰ σχηματισθεῖ 4σημο μέτρο.

Θ΄ ᾠδὴ Μ. Παρασκευῆς, Ψ-φ.108β

Ἐδῶ ἔχουμε ἴσως τὸ πιὸ ἰσχυρὸ σχετικὸ τεκμήριο: Στὰ 5 τροπάρια τῆς Θ΄ ὠδῆς τῆς Μ. Παρασκευῆς, μιὰ τονιζόμενη συλλαβὴ ὄχι μόνον ἐτέθη στὴν ἄρση ἀπὸ τὸν Γρηγόριο, ἀλλὰ μάλιστα στὸν τελευταῖο ἥμισυ χρόνο της (μὲ Γοργόν). Ὁ ἴδιος ἀργότερα ἀπήλειψε τὰ Γοργὰ ἀφήνοντας στὸ Γ τὶς συναρμογὲς ἀρρύθμιστες, ἀλλὰ ὁ Χουρμούζιος ἀποπληρώνει ἐκ νέου ἀπαλείφοντας τώρα τὰ Κλάσματα τῆς καταλήξεως.

• Δὲν θεωροῦμε περιττὸ νὰ ἐξετάσουμε ἐκτενέστερα καὶ τὸ σενάριο ποὺ ἀναφέραμε σὲ προηγούμενη ἑνότητα: Ἡ βούλησις τῶν δύο Διδασκάλων ταυτιζόταν πράγματι μὲ τὴν καθολικὴ ἀποπλήρωση τῶν καταλήξεων ἢ μήπως θεωροῦσαν θεμιτές, ἔστω κατ᾿ οἰκονομίαν, καὶ τὶς περιττοῦ πλήθους χρόνων συναρμογές; Προκειμένου νὰ ἀνιχνεύσουμε τὴν πραγματικὴ ἐπιθυμία τοῦ Γρηγορίου, ὁ ὁποῖος φαίνεται πὼς προτιμᾶ τὴν χρήση τοῦ Κλάσματος στὶς καταλήξεις περισσότερο ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο, σαρώσαμε στὰ Λ αὐτὲς στὶς ὁποῖες τίθεται δίλημμα (ἐκ τοῦ περιττοῦ πλήθους τῶν ἀκολουθούντων προθεματικῶν χρόνων^[13]), καὶ μετρήσαμε συνολικὰ 995 ἀποπληρωμένες ἔναντι 258 ἀρρύθμιστων (οἱ ἀρρύθμιστες στὸ Γ ἔχουν αὐξηθεῖ σὲ 428, ἐνῶ στὸ Χ ἔχουν μειωθεῖ σὲ 205). Καθὼς ἀκόμη (στὰ 1816), ὅπως προανεφέρθη, δὲν ἔχει κατασταλάξει ὡς πρὸς τὴν ἀπόλυτη συστηματικότητα τῆς σημειογραφικῆς μεθοδολογίας τοῦ παρόντος ζητήματος,^[14] φαίνεται νὰ τείνει περισσότερο στὸν σαφῆ προσδιορισμὸ τοῦ τρόπου ἀποπληρώσεως, ἀφήνοντας λιγότερες καταλήξεις ἀρρύθμιστες. Ἀκόμη πιὸ ἔντονη βεβαίως παρουσιάζεται ἡ τάσις αὐτὴ ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο στὸ Χ (στὰ 1825). Ὁπωσδήποτε πάντως, τόσο ἀπὸ τὴν ἀνωτέρω συντριπτικὴ σύγκριση, ὅσο καὶ ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα παραδείγματα τοῦ καθίσματος Τὸν τάφον σου Σωτὴρ καὶ τῆς Θ΄ ὠδῆς τῆς Μ. Παρασκευῆς, ἀλλὰ καὶ πολλὰ ἄλλα παρόμοια βεβαιωνόμαστε πὼς καὶ ὁ Γρηγόριος θεωροῦσε ἐξαρχῆς αὐτονόητη τὴν ἀνάγκη ἀποπληρώσεως τῶν καταλήξεων ἀπὸ τοὺς ψάλτες.

• Πρὸς ἐπίρρωσιν τοῦ ἀνωτέρω ἰσχυρισμοῦ μας, θὰ σχολιάσουμε μιὰ εἰδικὴ πτυχὴ τοῦ ζητήματος τῶν συναρμογῶν τῶν Θέσεων. Πρόκειται γιὰ τὶς διάφορες λεγόμενες «μικρὲς» Θέσεις χωρὶς καταληκτικὴ ἄργια (στὸ παλαιὸ εἶναι κυρίως οἱ: ), ὅταν ἀκολουθοῦνται ἀπὸ 1 ἢ σπανιότερα 3 μονόχρονους χαρακτῆρες (συνήθως ἕνα  Ἴσον), οἱ ὁποῖοι ἐπέχουν ρόλο προθεματικῶν. Σὲ ὅλες ἀνεξαιρέτως (μετρήσαμε γρήγορα 73) τὶς περιπτώσεις αὐτὲς ποὺ οἱ μικρὲς Θέσεις ἀκολουθοῦνται ἀπὸ ἕναν ἢ τρεῖς μονόχρονους χαρακτῆρες -καὶ μόνον σὲ αὐτές- ἡ Ἀπόστροφος ἢ τὸ Ἐλαφρὸν τοῦ παλαιοῦ κειμένου (συνήθως Ἀπόστροφος στὴν ἐξήγηση) καταλαμβάνει ἐπίσης ἕναν μονάχα χρόνο (ἐνῶ κανονικὰ θὰ κατελάμβανε δύο). Ὅταν, σπανίως, ἡ τελευταία Ἀπόστροφος τῆς μικρῆς Θέσεως ἐξηγεῖται σὲ 2 χρόνους, τότε καὶ ὁ χαρακτήρας ποὺ ἀκολουθεῖ ἐξηγεῖται ἐπίσης σὲ 2 χρόνους (καθὼς καὶ τὸ ἀντίστροφο), προκειμένου νὰ τηρεῖται πάντοτε ὁ θεμελιώδης κανόνας τῶν ἀρτίων χρόνων! Φαίνεται βεβαίως πὼς δὲν ὑπῆρχε λόγος νὰ ἀφήσουν οἱ ἐξηγητὲς ἀπροσδιόριστες τὶς ἐν λόγῳ συναρμογές, ἁπλῶς ἐπειδὴ δὲν θὰ ὑπῆρχε κατ᾿ αὐτοὺς πρακτικὰ ἐναλλακτικὸς τρόπος ψαλμωδήσεως (ὅπως συμβαίνει ἀντίθετα στὶς Θέσεις ποὺ φέρουν κάποια ἄργια). Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν θεωροῦμε πὼς ἀποτελοῦν ἰσχυρότατη ἀπόδειξη τῆς βουλήσεως τῶν δύο Διδασκάλων γιὰ ἀποπλήρωση τῶν καταλήξεων.

Ἐνδεικτικὸ παράδειγμα:

Καταβασίες Ὑπαπαντῆς, ᾠδὴ Θ΄, Χ-σελ. 66

Μάλιστα, στὸ πολυσυζητημένο κάθισμα Τὸν τάφον σου Σωτήρ, παρατηροῦμε τὸ ἑξῆς σπάνιο: ἐνῶ στὸ αὐτόμελο ὁ Γρηγόριος ἐξηγεῖ μὲ 2+2 χρόνους τὴν συναρμογὴ γυναι[ξί], στὰ προσόμοια ποὺ συνθέτει ὁ ἴδιος βάσει τοῦ αὐτομέλου ἀποδίδει στὶς ἀντίστοιχες συλλαβὲς 1+1 χρόνους, ἐπιβεβαιώνοντας ἀκόμη περισσότερο τὴν παρατήρησή μας.

• Τὴν μεγαλύτερη συχνότητα μεταξὺ τῶν «ἀρρυθμίστων» καταλήξεων στὰ Λ παρουσιάζουν αὐτὲς ποὺ ἀκολουθοῦνται ἀπὸ 3 προθεματικοὺς χαρακτῆρες. Ἔτσι ἐνῶ γενικῶς τὸ ποσοστὸ τῶν ἀρρυθμίστων ἐπὶ τοῦ συνόλου κυμαίνεται περὶ τὸ 21%, εἰδικῶς στὶς ἐν λόγῳ περιπτώσεις αὐτὸ ἀνέρχεται σὲ 58% περίπου. (115 ἀρρύθμιστες ἔναντι 84 ρυθμισμένων). Ἡ διαφοροποίηση αὐτὴ θὰ μποροῦσε νὰ προβληματίσει. Ὑπάρχουν ὅμως περιπτώσεις ποὺ ξεκαθαρίζουν καὶ γιὰ αὐτὲς τὴν βούληση τῶν δύο Διδασκάλων:

1) Στὸ Κάθισμα τῆς Μ. Τρίτης Τὸν Νυμφίον ἀδελφοὶ καὶ στὸ σημεῖο ὡς Θεὸς πᾶσι παρέχει, ὁ Γρηγόριος θέτει Πεταστὴ στὴν πρώτη προθεματικὴ συλλαβὴ πᾶ, καταπῶς ἀπαιτεῖ ἡ τυπικὴ ὀρθογραφία. Ὁ Χουρμούζιος στὸ ἔντυπο ἀλλάζει τὴν Πεταστὴ σὲ ἁπλὸ  Ἴσον (δίχως νὰ ἀλλάξει τοὺς χρόνους, ἀφήνοντας δηλ. ἀρρύθμιστη τὴν κατάληξη), δηλώνοντας ἐμμέσως πλὴν κατηγορρηματικῶς ὅτι ψάλλει τὴν συλλαβὴ αὐτὴν –παρότι τονιζομένη– στὴν ἄρση, καὶ ἐπιβεβαιώνοντας ἔτσι μὲ τὸν πιὸ εὔγλωττο τρόπο ὅτι τὸ Κλάσμα τῆς καταλήξεως δὲν ὑπονοεῖ ἀπαραίτητα 2 χρόνους:

Γ-φ.77β  /  Χ-σελ. 151

2) Παρομοίως, στὸ αὐτόμελο Κάθισμα Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ καὶ στὸ σημεῖο ἔχοιεν τὴν σὴν ὅπλον εἰρήνης, ὁ Γρηγόριος θέτει ἀρχικὰ Πεταστὴ στὴν πρώτη προθεματικὴ συλλαβὴ ὅ, καταπῶς ἀπαιτεῖ ἡ τυπικὴ ὀρθογραφία, μιὰ ἐπιλογὴ ποὺ διασώζεται σὲ ὅλα τὰ Λ. Στὴν συνέχεια ὅμως διορθώνει ὁ ἴδιος τὸν ἑαυτό του ἀπαλείφοντας τὴν Πεταστὴ δίχως νὰ ἀλλάξει τοὺς χρόνους, ὅπως μαρτυρεῖ τὸ Γ.

Ψ-φ.145α  /  Γ-φ.124β

Ὁ Χουρμούζιος στὸ ἔντυπο (Χ-σελ. 251) ἐπαναλαμβάνει τὴν τελικὴ προτίμηση τοῦ Γρηγορίου, ἐπιβεβαιώνοντας ἔτι περαιτέρω τὸ ὡς ἄνω πόρισμα.

• Στὸν εἱρμὸ τῆς Ε΄ ὠδῆς τῆς Μ. Παρασκευῆς Πρὸς σὲ ὀρθρίζω, συμβαίνει νὰ συναντῶνται δύο ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις τοῦ συνεπτυγμένου ρυθμοῦ ποὺ ἀνεφέρθησαν στὴν ἀρχὴ τῆς παρούσης.  Ἕνα 3σημο μέτρο σὲ προθεματικοὺς χρόνους (σεαυτὸν τῷ πεσόντι) καὶ ἕνα 5σημο μέτρο ἐντὸς Θέσεως (ὑποκύψαντα). Παρὰ ταῦτα (ἢ μήπως ἐξαιτίας αὐτῶν;) ὁ Γρηγόριος στὴν ἀρχική του ἐξήγηση εἶχε ἀποπληρώσει καὶ τὶς 3 καταλήξεις ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ ἀμφισβητηθοῦν (τὴν μία ἐξ αὐτῶν ἄφησε ἀρρύθμιστη στὸ Γ ἀπαλείφοντας τὸ Γοργὸν τοῦ προθεματικοῦ), ἐκφράζοντας ἔτσι στὸν ἰδιαίτερο αὐτὸν εἱρμὸ -συνειδητὰ ἢ μὴ- τὴν βούλησή του γιὰ συστηματικὴ ἀποπλήρωση τῶν καταλήξεων.

Ψ-φ.102α-β

 

ΤΟ ΑΡΓΟΣΥΝΤΟΜΟΝ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΚΟΝ ΜΕΛΟΣ

Στὸ ἀργοσύντομο στιχηραρικὸ μέλος, καὶ δὴ τὸ Ἀναστασιματάριον καὶ Δοξαστάριον τοῦ Πέτρου Λαμπαδαρίου, συναντᾶται ἡ ἑξῆς ἰδιομορφία: οἱ προθεματικοὶ χρόνοι καταλαμβάνουν συχνὰ περισσοτέρους τῶν 4 χρόνων.  Ἔτσι, παρόλο ποὺ ἔχει καταστεῖ σαφὲς ὅτι τὸ Κλάσμα τῶν καταλήξεων χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τοὺς ἐξηγητὲς μὲ ρόλο Ἀποδόματος, ἐγείρεται φυσιολογικὰ τὸ ἐρώτημα: μήπως στὶς ἀναφερθεῖσες περιπτώσεις τὰ τμήματα αὐτὰ τοῦ συντόμου εἱρμολογικοῦ εἴδους ψάλλονται ὁλοκληρωτικὰ μὲ τὸν δικό τους ρυθμό, δίχως νὰ ἐντάσσονται στὰ μέτρα τῶν καταλήξεων ποὺ προηγοῦνται; Τὸ ἐρώτημα αὐτὸ ἀφορᾶ βεβαίως τὶς ἀρχικὲς προθεματικὲς συλλαβές, ὅσες δηλ. συναντῶνται πρὸ τοῦ πρώτου σαφοῦς τονικοῦ μέτρου. Καὶ ὅταν μὲν τὸ πλῆθος αὐτῶν τῶν ἀρχικῶν συλλαβῶν εἶναι ἄρτιο, δὲν τίθεται ζήτημα. Τί συμβαίνει ὅμως ὅταν αὐτὸ εἶναι περιττό;

Ἂν καὶ ἐπιφυλασσόμεθα γιὰ μιὰ εἰδικὴ παρουσίαση τοῦ ζητήματος στὸ ἀργοσύντομο στιχηραρικὸ μέλος, στὰ πλαίσια τῆς παρούσης καὶ ἐφόσον θεωρεῖται ἤδη γνωστὴ καὶ τεκμηριωμένη ἡ προέλευσις αὐτοῦ ἀπὸ τὸ ἀργὸ εἱρμολογικὸ καὶ ἡ δομικὴ/ρυθμικὴ ὁμοιότης του πρὸς ἐκεῖνο, θὰ ἐξετάσουμε ἐὰν ἐντοπίζονται στὸ Εἱρμολόγιο τοῦ Πέτρου τέτοιες περιπτώσεις. Πράγματι, σὲ σύνολο 7 ἀμφισβητούμενων πολυσυλλάβων προθεματικῶν τμημάτων, τὰ 6 ἐξ αὐτῶν «ρυθμίζονται» σαφῶς ἀπὸ τοὺς ἐξηγητές (ἢ ἐνδεχομένως καὶ ἀπὸ τὸν μελουργό), ἀποκαλύπτοντας ἀρκετὰ καθαρὰ τὴν βούλησή τους. Παραθέτουμε παραδείγματα:

Καταβασίες Ἀναλήψεως, ᾠδὴ Α΄, Χ-σελ. 93-94

Τὸ παρὸν προθεματικὸ τμῆμα ἀποτελεῖται ἀπὸ 7 μονόχρονες συλλαβές, ἐκ τῶν ὁποίων τονιζομένη εἶναι ἡ 4^η. Οἱ ἐξηγητὲς ἐντάσσουν τὶς τρεῖς πρῶτες στὸ καταληκτικὸ μέτρο ποὺ προηγεῖται, ἀποδίδοντας 3 χρόνους στὴν τελική του συλλαβὴ (τι) καὶ σχηματίζοντας ἔτσι ἔνα 6σημο μέτρο (τι καὶ Φαρα).

Ἀναβαθμοί, ἦχος πλ. α΄, Χ-σελ. 268

Προθεματικὸ τμῆμα 10 μονόχρονων συλλαβῶν. Τονιζόμενη εἶναι ἡ 4^η καὶ ἡ 6^η (ἡ ὁποία καὶ ὁρίζει 5σημο μέτρο). Ἡ τελευταία συλλαβὴ (τι) τῆς καταληκτικῆς Θέσεως ποὺ προηγεῖται καταλαμβάνει 3 χρόνους, ὥστε μαζὶ μὲ τοὺς ἀκολουθοῦντες προθεματικοὺς (περικρατεῖται) νὰ σχηματισθοῦν δύο 4σημα μέτρα (ἢ ἕνα 6σημο, ἐὰν θεωρηθεῖ ἀρκτικὴ τοῦ τονικοῦ ρυθμοῦ ἡ συλλαβὴ τει). Εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὸ ὅτι στὰ Λ ἡ καταληκτικὴ συλλαβὴ τι εἶχε δύο χρόνους () καὶ διορθώθηκε ἐπὶ τούτου ἀπὸ τὸν Γρηγόριο μεταγενεστέρως, μιὰ ἐπιλογὴ ποὺ ἐπαναλαμβάνει καὶ ὁ Χουρμούζιος.

 

Παραπάνω εἴδαμε ὅτι οἱ ἐξηγητὲς ἐντάσσουν χωρὶς κανέναν ἐνδοιασμὸ στὸν εὑρύτερο ρυθμὸ τοῦ ἀργοῦ εἱρμολογικοῦ μέλους ἀκόμη καὶ τονιζόμενη συλλαβὴ ποὺ τυχὸν ἄρχεται τῶν προθεματικῶν χρόνων, ὅταν αὐτοὶ εἶναι συνολικὰ 1 ἢ 3. Ὑπάρχουν ὅμως καὶ προθεματικὰ τμήματα περισσοτέρων τῶν 4 συλλαβῶν ποὺ ξεκινοῦν μὲ τονιζόμενη, ἡ ὁποία ἔχει σαφῶς ἐνταχθεῖ στὸν ρυθμὸ τῆς καταλήξεως ποὺ προηγεῖται:

Καταβασίες Θεοτόκου, Γ΄ ᾠδή, Χ-σελ. 68

Ἡ συλλαβὴ [πη]γή ἐκτείνεται σὲ 3 χρόνους, ὥστε μαζὶ μὲ τοὺς 5 προθεματικοὺς ποὺ ἀκολουθοῦν νὰ σχηματισθοῦν δύο 4σημα μέτρα. Ἡ παροῦσα ἀποπλήρωσις εἶναι σημαντικότατη ἐπειδὴ ἡ πρώτη συλλαβὴ τῶν προθεματικῶν χρόνων (θί), ἐνταγμένη ὀργανικὰ στὴν ἄρση τοῦ 4σήμου μέτρου τῆς καταλήξεως, εἶναι τονιζόμενη. Πολὺ περισσότερο λοιπὸν ὁ κανόνας αὐτὸς θὰ ἰσχύει καὶ σὲ περιπτώσεις 5 ἢ περισσοτέρων ἀτόνων προθεματικῶν χρόνων.

Ἄλλοτε ἡ ἀρχικὴ τονιζομένη συλλαβὴ τίθεται μὲν στὴν ρυθμικὴ θέση, ἐκτείνεται δὲ σὲ 2 χρόνους προκειμένου νὰ διασωθεῖ ὁ στρογγυλοποιημένος ρυθμὸς τοῦ ὅλου μέλους:

Πέτρου Βυζαντίου, Καταβασίες τοῦ Ἀσώτου, ᾠδὴ Ζ΄, Χ-σελ. 59

Προθεματικὸ τμῆμα 5 συλλαβῶν. Ἡ πρώτη ἐξ αὐτῶν εἶναι τονιζόμενη ἀλλὰ καὶ δίχρονη. Μάλιστα, τὸ ἴδιο ἐφαρμόζει ὁ Χουρμούζιος καὶ στὴν σειρὰ καταβασιῶν ἀντὶ τοῦ Ἀξιόν ἐστιν ποὺ συνέθεσε ὁ ἴδιος, παρόλο ποὺ ἡ μελοποίησις αὐτῶν ἀκολουθεῖ πιὸ φιλελεύθερο πνεῦμα:

Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Καταβασίαι ἀντὶ τοῦ Ἀξιόν ἐστιν, Χ-σελ. 283

* * *

Ἀπὸ τὰ παραδείγματα αὐτὰ συμπεραίνουμε πὼς σὲ κάθε περίπτωση οἱ ἀρχικὲς προθεματικὲς συλλαβὲς ἐντάσσονται στὸ τελευταῖο ρυθμικὸ μέτρο τῆς προηγηθείσης καταλήξεως. Ὁ συνήθης τονικὸς ρυθμὸς ποὺ διέπει τὸ σύντομο εἱρμολογικὸ μέλος (συμπεριλαμβάνοντας καὶ μέτρα περιττοῦ πλήθους χρόνων) ἐφαρμόζεται στὸ προθεματικὸ τμῆμα ἀπὸ τὴν ὅποια τονιζομένη συλλαβὴ εὑρεθεῖ κατόπιν αὐτῶν (στὴν πράξη δηλαδὴ ἀπὸ τὸν δεύτερο προθεματικὸ χαρακτῆρα καὶ ἑξῆς).

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1) Οἱ καταλήξεις τῶν Θέσεων σὲ συνδυασμὸ μὲ τοὺς ἀρχικοὺς μονόχρονους προθεματικοὺς χρόνους ποὺ ἀκολουθοῦν συνιστοῦν πάντοτε 4σημο ἢ 6σημο μέτρο, τὸ ὁποῖο ἐντάσσεται ὀργανικὰ στὸν γενικὸ συνεπτυγμένο ρυθμό.

2) Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἐξηγήσεις τῆς Νέας Μεθόδου φαίνεται πὼς ἡ συνειδητὴ τακτικὴ τῶν δύο Διδασκάλων (Γρηγορίου καὶ Χουρμουζίου) ἦταν νὰ παραλείπουν τὴν ἀνωτέρω ἀποπλήρωση ἀπὸ μερικὲς καταλήξεις ὅταν ἀμφιταλαντεύονταν ἀνάμεσα στὴν προσθήκη ἢ ἀφαίρεση ἑνὸς χρόνου, ἀφήνοντας τὸν ἐκτελεστὴ νὰ ἀποφασίσει ἐκεῖνος κατὰ τὴν ψαλμώδηση τὸν τρόπο. Μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου ἡ παρασήμανση τῶν περιπτώσεων αὐτῶν ἀπὸ τοὺς δύο ἐξηγητές καταστάλαξε στὴν χρήση τοῦ Κλάσματος (καὶ σπανίως τῆς Ἁπλῆς), ἐπέχοντος ρόλο Ἀποδόματος τῆς Παλαιᾶς Γραφῆς, ἐπὶ τοῦ τελευταίου φωνητικοῦ χαρακτῆρα τῆς Θέσεως.

Σχόλια

• Δεν υπάρχουν σχόλια για αυτό το άρθρο.

Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.